Mensen zitten vaak jarenlang in de bijstand. Zonder enig vooruitzicht om eruit te komen en weer aan het werk te gaan, terwijl het hebben van een baan veel voordelen heeft. Een nuttige dagbesteding en een loonstrookje geven het sociale leven een boost en hebben invloed op de (mentale) gezondheid. Met dat inzicht gaan gemeenten onder andere aan het werk met basisbanen.
‘Mijn vader zei altijd: “Er is geen asocialer beleid dan iemand thuis te laten zitten,”’ zegt Nadine Stemerdink, wethouder werk en inkomen van Leidschendam-Voorburg. ‘Daar geloof ik ook in. Meedoen brengt zoveel meer dan alleen het werk. De basis is wat mij betreft ook werk, niet het inkomen. Vooral door alle sociale contacten die je hebt.’
Leidschendam-Voorburg stond in de top-3 van gemeenten met de grootste BUIG-tekorten, de gebundelde uitkering die gemeenten ontvangen vanuit het Rijk. Stemerdink: ‘Wat we eerst hebben gedaan is de boel intern op orde krijgen. Het bleek dat heel veel mensen al heel lang in de bijstand zaten, waar geen actie op werd genomen. Ik had mezelf een politieke opdracht opgelegd om dit aan te pakken, door deze mensen persoonlijk te gaan begeleiden. Dat lukte; half maart hadden we nog maar 25 dossiers over, we waren bijna break-even.’
Stemerdink: ‘Ze zijn jarenlang klein gehouden, nu niet meer’
‘En toen kwam corona, wat natuurlijk geen positieve invloed heeft,’ gaat Stemerdink verder. ‘In onze aanpak zijn we eerst mensen gaan begeleiden naar parttime banen. Niet iedereen kan fulltime werken. Ze kregen individuele begeleiding, gericht op uitstroom naar een baan. Binnen de kortste keren hadden we honderd man aan het werk. Het liep als een tierelier. We zijn ook begonnen met mensen die al twintig jaar lang thuis zitten, ik kon het niet langer over m’n hart verkrijgen dat deze mensen geen aandacht krijgen.’
Daarnaast zijn mensen, die voorheen bij de sociale werkplaats werkten, nu aan het werk bij reguliere werkgevers, zegt Stemerdink. ‘Behalve mensen die echt in een prikkelarme omgeving moeten werken. Wat zijn ze trots dat ze niet langer een beschermde baan hebben. En ik ben daar ook trots op: ze zijn jarenlang klein gehouden, nu niet meer.’
Geen bijstand meer
In de gemeente Oude IJsselstreek is er gekozen voor een andere aanpak, vertelt fractievoorzitter Ton Menke: ‘Met de ijzeren kern in een uitkeringssituatie werd al jarenlang geen gesprek gevoerd. Er werden geen vragen gesteld als: wat kun en wil je nou zelf doen? Waar word je gelukkig van?’
De Oude IJsselstreek zat in een gemeenschappelijke regeling voor de uitvoering van de participatiewet, maar is daar uitgestapt, zegt Menke. ‘De bedoeling is om een bv op te richten, waar we het hele bestand voor de participatiewet in onderbrengen en van daaruit mensen bijvoorbeeld begeleiding aanbieden en ook detacheren. Dat is tot nu toe de theorie, want niet alles is mogelijk binnen de wet. Momenteel wordt onderzocht wat er wel kan. Het idee is door de hele raad onderschreven, ook door de SP.’
Menke: Veel nuttig werk blijft nu liggen
Daarnaast heeft de PvdA in de Oude IJsselstreek een motie voor maatschappelijke banen ingediend. ‘Daarin hebben we het over een parallelle arbeidsmarkt die ervoor zorgt dat mensen met een uitkering een vaste betaalde baan krijgen, zo mogelijk georganiseerd in een gemeentelijk bedrijf waar inwoners in dienst zijn en een basisloon ontvangen aangevuld met een arbeidsbonus. Wijkgerelateerde werkzaamheden als activiteiten met eenzame ouderen of de organisatie van buurtactiviteiten blijven nu liggen. We willen mensen in de bijstand verleiden om dat werk op te pakken, zodat ze niet langer buiten de maatschappij staan en zich nuttig voelen. Deze banen geven ook een impuls aan de publieke sector, omdat die van “gratis” arbeidskrachten profiteert.’
Volgens Menke zit daarbij de regelgeving in de weg. ‘Die houdt innovatie tegen. Volgens de wet moet alles leiden naar betaald werk, maar er zijn grote gradaties. Natuurlijk is het mooi dat mensen vanuit basisbanen naar betaalde banen gaan. Maar waarom zou je niet al het geld, dat we nu aan re-integratie bureaus uitgeven, direct aan verenigingen geven, zodat mensen daar aan de slag kunnen?’
Wat Menke betreft moeten de regels losgelaten worden. ‘Ook als het gaat om verdringing. Je ziet hoe lastig het is om sommige klussen opgeknapt te krijgen, dan is het toch mooi als mensen in een uitkeringssituatie die taken uitvoeren? Je kunt je dus beter afvragen: hoe organiseer en faciliteer je dat?’
Experiment basisbanen
In de gemeente Groningen is dit jaar een experiment gestart met basisbanen. Wethouder werk en participatie Carine Bloemhoff: ‘Bij de basisbaan gaan mensen begeleid aan het werk, bijvoorbeeld in zorginstellingen, op bezoek bij eenzame ouderen, doen klusjes in scholen of buurthuizen, of gaan aan de slag in de openbare ruimte. Die taken bundelen we tot een baan, die ook maatschappelijk relevant is.’
Groningen is daarbij scherp op verdringing, zegt Bloemhoff. ‘Wat we niet willen is dat de conciërge wordt ontslagen en wordt vervangen door iemand met een basisbaan. Daarnaast brengen we de mensen bewust niet onder in een organisatie; we zijn nog bezig met een experiment. Je wilt daardoor niet dat organisaties compleet afhankelijk worden van de medewerker met een basisbaan.’
Bloemhoff: ‘Als een basisbaan het hoogst haalbare is, is dat ook prima’
Bloemhoff vervolgt: ‘De basisbaan is voor mensen die al langer in een uitkeringssituatie zitten en waarvan we verwachten dat ze geen succes hebben in een “normale” baan. Het zijn veelal mensen die eerder een Melkertbaan hadden en na het afschaffen daarvan nooit meer echt vast werk hebben gehad. We hebben dan ook geen doorstroomdoelstelling: als een basisbaan het hoogst haalbare is, is dat ook prima. Is het wel mogelijk, is dat mooi, maar we verwachten het niet.’
Ondanks dat de intelligente lockdown drie weken na de start inging, zijn er toch twintig mensen aan de slag gegaan. ‘We hadden er van tevoren veertig voor ogen. Maar ook met dit aantal ben ik nog steeds tevreden. Het werk vinden werd doordat alles digitaal moest wel wat lastiger. Toch is het gelukt.’
Ondergang van Melkertbanen
Kees Mosselman, senior researcher Hanzehogeschool Groningen, vindt dat de groep die intensieve begeleiding nodig heeft na het afschaffen van de Melkertbanen goeddeels in de steek is gelaten. ‘Er is altijd de gedachte geweest dat re-integratie voor nagenoeg iedereen mogelijk is. Dat is een hardnekkig misverstand. Ook de commissie-Borstlap heeft hier recent veel kritiek op geuit.’
Mede daarom is Mosselman voorstander van de basisbanen: ‘Er zijn weinig nadelen aan basisbanen. Het enige gevaar is dat bureaucratie op de loer ligt en dat het niet gratis is. Er is soms intensieve begeleiding nodig en er zijn organisatiekosten.’
Mosselman: ‘Ik denk niet dat er veel sprake zal zijn van verdringing’
Maar dat alles valt in het niet bij de voordelen, zegt Mosselman. ‘Werk maakt mensen gelukkiger en gezonder. Mensen voelen zich niet volwaardig als ze niet kunnen meedoen. Dat blijkt uit alle studies, er is geen speld tussen te krijgen. Het heeft invloed op je persoonlijke leven, de maatschappij heeft er voordeel van, er zijn minder zorgkosten en deze mensen leveren productie op. Ze kunnen werk doen in bijvoorbeeld de zorg- of onderwijssector, zodat de mensen daar ontlast worden en meer tijd hebben voor hun eigenlijke vak.’
Mosselman is niet bang voor verdringing: ‘Draai het woord verdringing nou eens om. Je kunt het ook hebben over een vorm van concurrentie. Als jij solliciteert naar een baan, dan verdring je een ander ook. En bovendien: mogen de mensen die hun hele leven op achterstand staan, ook een keer een kans krijgen? Maar ik denk dat er niet heel veel sprake zal zijn van verdringing: voor heel veel taken die de mensen met een basisbaan krijgen, bestaan geen vacatures. Die worden erbij gedaan door professionals. Dat is additionele arbeid. Als je mensen met een basisbaan hierop inzet, leveren ze toch productie op.’
Dwang
Succes valt of staat bij de motivatie van de mensen om wie het gaat. Mosselman: ‘Met de tegenprestatie bestaat die verplichting al. Maar dat zijn we vergeten, omdat het dwingen in de praktijk niet gebeurt. We geloven er stellig in, dat het op basis van vrijwilligheid moet gebeuren. Laten we in ieder geval met die groep beginnen, en als het goed gaat, dan mag je verwachten dat de groep groeit.’
Ook Menke vindt dwang een slecht idee: ‘Het werkt niet. Daarom heb ik het over verleiden naar werk. Sommige mensen zijn zo gefrustreerd dat ze al die jaren geen werk hebben. Regel nou dat deze mensen zich nuttig kunnen maken en in contact komen met anderen. Dat geeft voldoening en zorgt ervoor dat ze opleven.’
Kees Mosselman schreef samen met Joan Muysken voor Socialisme & Democratie het artikel Geef mensen recht op werk. Hierin laten ze zien aan welke voorwaarden de baangarantie moet voldoen.
Afbeelding: William Hoogteyling | ANP