In Tilburg leven 20.000 tot 30.000 mensen in armoede of op het randje daarvan. Dat is meer dan 10 procent van de Tilburgse bevolking. Door de decentralisaties wordt ook bij deze mensen een beroep gedaan op hun zelfredzaamheid. Maar kunnen zij dit organiseren of lonken er ongewenste vormen van zelfredzaamheid zoals bijvoorbeeld de wietteelt, in Tilburg een van de grootste bedrijfstakken. Jaarlijks gaat hier net zoveel geld in om als het budget van de gehele gemeente: 750 miljoen euro. Tijdens de tweede Van Waarde Expeditie, een gezamenlijk project van de WBS en het CLB waarbij langdurig onderzocht wordt hoe de decentralisaties zich voltrekken en wat ze betekenen voor de toekomst van de verzorgingsstaat, zoomen we in op de toegenomen vraag naar zelfredzaamheid. Mogen gemeenten meer zelfredzaamheid van hun burgers verwachten en hoe krijgt dit vorm in de praktijk? Ontstaat er een tweedeling tussen hoger opgeleiden die prima in staat zijn om bijvoorbeeld zorg- en energiecoöperaties op te richten en lager opgeleiden die dit niet voor zichzelf kunnen organiseren? En welke goede voorbeelden zijn er al ontwikkeld?
Sociale renovatie
Hennie van Deijck is directeur van 13Volt, een organisatie die zich ervoor inzet om mensen uit hun armoede en isolement te trekken. Namens 13Volt is Van Deijck nauw betrokken geweest bij een project rond de Tilburgse Pucciniflat. In de flat, gelegen in de zogenaamde impulswijk Stokhasselt, woonden veel mensen met een flinke sociale achterstand. 'Toen de flat gerenoveerd werd hebben we dat momentum gepakt om ook aan de slag te gaan met een 'sociale renovatie'.' Twee jaar werd er samengewerkt met woningcorporaties en huismeesters om de problemen in kaart te brengen. 'Wat je ziet is een grote groep bewoners, die alleen een eerste duwtje in de rug nodig hebben om daarna zelf verder te kunnen. Deze mensen hebben we kunnen helpen, maar er zijn ook mensen met grotere problemen. Hoge schulden zijn bijvoorbeeld niet op te lossen met een simpel duwtje in de rug. Daarvoor is meer nodig. We hebben deze mensen wel weten te bereiken, maar hun problemen niet helemaal kunnen oplossen.’ Na twee jaar stopte het project met de Pucciniflat. Via de woningcorporatie kwamen we er onlangs achter dat de huurachterstanden in de flat weer toenemen, vaak een indicatie dat er ook andere problemen spelen. De wijkteams nemen ons werk deels over, maar zij kunnen natuurlijk niet zo’n intensieve band met de bewoners van de flat opbouwen zoals wij dat konden in dit project. Dus we gaan nu samen met de corporatie onderzoeken hoe groot het probleem is en wat we kunnen doen.’
Overstromen
Volgens Ralf Embrechts, wijkregisseur en directeur van de Maatschappelijke Ontwikkelingsmaatschappij (MOM), is zelfredzaamheid voor misschien wel 70 tot 80 procent van de mensen in een stad een reële optie. Van hen mag de gemeente dus ook een hogere mate van zelfredzaamheid vragen. Van Deijck is het hiermee eens: 'Het is goed om je af te vragen wat je zelf kunt doen of wat je kunt leren zodat je zelf verder kunt, maar hiervoor is het noodzakelijk dat bepaalde basiscondities aanwezig zijn. Schulden, psychische problemen en verslavingen moeten eerst opgelost worden voor mensen verder kunnen denken.' Volgens Van Deijck is het ook niet realistisch om te verwachten dat mensen zoals in de Pucciniflat uit zichzelf uit de problemen komen. 'Hun hoofd zit vaak zo vol met dagelijkse problemen (voeding, zorg, werk) dat er geen mentale ruimte over is om verder te kijken. Deze mensen zoeken niet uit zichzelf vrijwilligerswerk, een sport of andere activiteiten buitenshuis.' Embrechts: 'Ze overstromen. Je moet het water eerst laten zakken tot een acceptabel niveau, voor je met ze kunt gaan praten over hun eigen bijdrage.’
Toen de flat gerenoveerd werd hebben we dat momentum gepakt om ook aan de slag te gaan met een 'sociale renovati
Koud instituut
Wat hebben wijkwerkers als Embrechts en Van Deijck nodig van de gemeente om hun werk goed te kunnen uitvoeren? Embrechts: 'De huidige Wet werk en bijstand is erg kil, bureaucratisch en vooral gestoeld op wantrouwen. Toen ik nog bij de sociale dienst werkte was het de regel dat mensen iets konden krijgen onder het motto “Ja, tenzij...”. Inmiddels is dit helemaal omgeslagen. Erger nog als je bijstand aanvraagt, wordt je bijna gezien als een fraudeur. Vreemd en bizar dat ook een partij als PvdA zich voor dit karretje van wantrouwen laat spannen. Die zou nu juist een bres moeten slaan voor mensen in ellende.’ Ook Van Deijck noemt de verharding van de overheid: 'De regelingen voor mensen aan de onderkant van onze maatschappij zijn te moeilijk geworden en de overheid is voor velen een koud instituut geworden dat je niet helpt, maar alleen straft. Ze vormt een bedreiging, terwijl we juist willen dat mensen zich melden zodat we zicht houden op de problemen die in een wijk spelen en mee kunnen denken over een oplossing.' Embrechts: ‘Ik vind het nog reuze knap dat mensen tussen al die ingewikkelde regels nog mazen in de wet vinden, over zelfredzaamheid gesproken!’
Wietteelt
Er zit dan ook een keerzijde aan de vraag naar meer zelfredzaamheid. 'Ik leerde bijvoorbeeld een 21-jarige jongen kennen die na drie jaar goed functioneren juist ontslagen was bij de plaatselijke Jumbo omdat hij te oud was en ze hem geen vast contract wilden geven’, vertelt Embrechts. ‘Hoe kan ik die jongen nog vertrouwen in onze arbeidsmarkt geven?’ Bij de sociale diensten wordt de jongen verwelkomd het steeds killere beleid dat bij gemeenten heerst. Op het moment dat de gemeente geen hulp biedt, lonkt in Tilburg de wietteelt als alternatieve inkomstenbron. De dealers weten de kwetsbare mensen goed te vinden en bieden veiligheid door de belofte dat ze voor hun problemen zullen zorgen. Hoewel het fout is dat de ontslagen jongen zich tot de wietteelt zou wenden, is het ook begrijpelijk. Hij ziet geen uitweg en kan met de wietteelt in korte tijd veel geld verdienen.' Hoe kun je voorkomen dat mensen zich hierdoor laten verleiden? 'Het is belangrijk om het vertrouwen van mensen te winnen. Beloof niets wat je niet waar kunt maken, maar zorg wel binnen 24 uur voor actie. Een argwanende overheid die je om het minste of geringste wegzet als fraudeur is daarbij niet erg behulpzaam.'
Het is fout dat mensen zich tot de wietteelt wenden, maar ook begrijpelijk
Denken en doen
Zien Van Deijck en Embrechts de eerder genoemde tweedeling in de stad ontstaan door het toenemend beroep dat gedaan wordt op zelfredzaamheid? De kloof tussen mensen die mee kunnen komen en mensen die achterblijven wordt volgens Embrechts steeds groter. En in de wijken waar hij actief is, wonen inderdaad vooral lager opgeleiden, maar zo zegt hij 'je hebt altijd denkers en doeners nodig om tot een goed eindproduct te komen. Hoger opgeleiden zijn vaak de denkers en de lager opgeleiden de doeners. In wijken waar weinig denkers wonen, kunnen wij als wijkwerkers de ideeën van bewoners ondersteunen en zo samen plannen realiseren.' Maar ook hierbij blijven zowel Van Deijck als Embrechts benadrukken dat bewoners pas mee kunnen denken over hun wijk als hun belangrijkste persoonlijke problemen stabiel of nog liever opgelost zijn. Zorg dat het water mensen niet meer tot aan de lippen staat, dan komen die verborgen talenten vanzelf.
Foto: Pablo van den Boogaard
Pablo van den Boogaard - auteur van dit artikel - is momenteel als stagiair werkzaam bij het Centrum voor Lokaal Bestuur.