Alle seinen staan op rood. Voor de zomer riep de Commissie Sociaal Minimum minister Schouten op om nog dit jaar de minimumlonen, bijstand en huurtoeslagen te verhogen en zo te voorkomen dat mensen die op het sociaal minimum leven de komende jaren fors geld tekortkomen. En ook het CPB waarschuwde in haar augustusraming voor 1 miljoen mensen onder de armoedegrens als maatregelen uitblijven. Tussendoor bleek uit eigen onderzoek dat minimaregelingen niet alleen per gemeente flink verschillen, maar ook tekort schieten. Wat is lokaal mogelijk? En kunnen we landelijk wel wachten op een nieuw kabinet?
Natuurlijk is het heel mooi dat minima uit de Groningse gemeente het Hogeland tijdens daluren gratis met het openbaar vervoer kunnen reizen, vindt wethouder Mariëtte de Visser. ‘We zijn qua oppervlakte de een na grootste gemeente van Nederland en de voorzieningen liggen verspreid over vele dorpen. Dus dan is het essentieel dat je zonder problemen met de bus of de trein kan reizen.’
Met haar uitgestrekte oppervlakte, vele kernen en grote afstanden tot voorzieningen is het Hogeland niet uniek, denkt De Visser. ‘De helft van Nederland woont buiten de stad, maar wij zijn een van de weinige gemeenten die deze regeling kent. Dat is eigenlijk niet uit te leggen, want het is gewoon een basisvoorziening. De basis moet voor iedereen op orde zijn. Dingen als openbaar vervoer, maar ook bijvoorbeeld de studiekosten voor je kinderen zouden er gewoon bij moeten horen. Dat iedere gemeente dat met verschillende lapmiddelen overeind probeert te houden, is niet ideaal.’
De Visser: Je kan je afvragen hoe efficiënt al die armoederegelingen zijn
Veel wethouders doen hun uiterste best om de armoede binnen hun gemeentegrenzen te bestrijden. ‘Van meedoen-regelingen tot kwijtscheldingen: er is ontzettend veel. Zoveel, dat je je wel kunt afvragen of het allemaal efficiënt is wat we doen. Wij als overheid moeten een enorme bureaucratie opbouwen. En voor inwoners zijn al die regelingen met verschillende voorwaarden maar wat ingewikkeld. Dat kan toch veel slimmer? Waarom is er niet een door het Rijk uitgevoerde versimpelde regeling?’
Het gaat volgens De Visser om een vrij fundamentele kwestie. ‘Ik krijg steeds meer het gevoel dat we aan het verkeerde eind van het touw trekken. Het zijn eigenlijk bijna allemaal doekjes voor het bloeden. Wij mogen als gemeente geen inkomenspolitiek bedrijven, maar het gaat er wel om dat mensen structureel aan het eind van de maand te weinig geld overhouden.’
Pleisters
De Enschedese wethouder Arjan Kampman is het roerend met haar eens. ‘Lokaal plakken we hoogstens pleisters. We kennen inmiddels wel veertig soorten armoede. Maar uiteindelijk is er maar één overkoepelend: mensen hebben te weinig geld. Volgens het NIBUD komen mensen honderden euro’s per maand tekort. En nu blijkt dat de armoede onder kinderen richting de 7% gaat. Als je dat op je laat inwerken, is dat niet minder dan dramatisch.’
‘Dat mensen voldoende inkomen hebben om mee te doen aan de samenleving, is geen lokale opgave, maar een landelijke taak.’ Lokaal ziet Kampman wel welke gevolgen de groeiende armoede heeft. ‘In Enschede gaat het echt niet alleen om inwoners die in de Wia of in een uitkering zitten. Dan heb je het ook over mensen met een parttime baan, die altijd wel rond konden komen, maar nu niet meer.’
Als wethouder mag Kampman dan wel geen inkomenspolitiek bedrijven, maar met kunst- en vliegwerk is er soms toch wat mogelijk. ‘Ik zal je een concreet voorbeeld geven: uit onderzoek van de gemeente bleek dat jongeren tot 20 jaar met een uitkering maandelijks honderden euro’s tekort kwamen. Dat maakte het voor hen onmogelijk om verder te gaan. Ze liepen vast in de sociale opvang en konden niet werken aan herstel. Daarom hebben we besloten om de uitkeringen op te krikken tot het niveau van 21-jarigen. Op die manier kunnen ze wel stappen zetten.’
Kampman: Ook met een baan kom je niet meer rond
‘Begrijp me niet verkeerd. Veel armoederegelingen zijn met de juiste intenties bedacht en als je als gemeente verschil kan betekenen, moet je dat vooral doen,’ zegt Kampman. ‘Maar dat het afhankelijk is van de gemeente waar je woont of je wel of niet steun krijgt en, dat in die gemeenten het college en de financiële ruimte bepalend zijn voor de ruimhartigheid, is natuurlijk niet goed. Nog los van het feit, dat je ook met de beste regelingen niet kan opboksen tegen de groeiende armoede.’
Willekeur
De Rotterdamse fractievoorzitter Richard Moti ziet wat een wisseling van de samenstelling van het college kan betekenen (afgelopen zondag trad de wethouder armoede per direct af, red.). ‘Het CPB waarschuwde nog dat bij het uitblijven van beleid de armoede verder zal toenemen. Als gemeente moet je dus in ieder geval de regelingen indexeren, zodat mensen geen last hebben van de inflatie. Maar wat doet het college? Die kondigde bij de kadernota aan om het budget met miljoenen te verlagen. Hoe precies horen we bij de begrotingen, maar dat veel Rotterdammers nu door een ondoordachte bezuiniging verder in de problemen komen, is wel tekenend.’
‘In sommige steden zijn mensen met een kleine beurs veel beter af dan in anderen,’ gaat Moti verder. En ook daar is het bereik vaak zeer beperkt. ‘Armoede is inmiddels een breed maatschappelijk probleem, maar minimabeleid gaat over specifieke doelgroepen en kent verschillende voorwaarden. Voor mensen zelf is dat niet te overzien en de gemeente heeft vaak alleen de uitkeringsgerechtigden goed in beeld. Onze individuele inkomenstoeslag (IIT) is bijvoorbeeld bedoeld voor mensen met een inkomen tot 120% van de bijstand, maar je ziet dat de groep van 100 tot 120% maar heel weinig gebruik maakt van de IIT.’
Moti: Armoederegelingen kennen maar een zeer beperkt bereik
Naast onwetendheid is er ook terughoudendheid. ‘Zeker in Rotterdam, waar veel slachtoffers van de toeslagenaffaire wonen, is dat een belangrijk obstakel. Mensen denken twee keer na voordat ze een aanvraag doen, want misschien moet je het terugbetalen. Die hebben in het verleden iets “onterecht” ontvangen en kregen er een boete bovenop, dus zij mijden dat risico liever.’
Om de bekendheid te vergroten en het wantrouwen te verminderen stuurt de gemeente nu ambtenaren de markt op met folders over de verschillende regelingen, vertelt Moti. ‘In ons huidige stelsel is het volstrekt logisch om aan voorlichting te doen. Je wilt zoveel mogelijk mensen helpen. Maar als je er wat langer over nadenkt, is het natuurlijk best ridicuul. Hoe inefficiënt en duur is het om ambtenaren op pad te sturen voor iets wat je beter op een andere manier kan oplossen?’
Logische oplossing
‘De belangrijkste verklaring voor armoede is best wel een open deur: mensen verdienen te weinig,’ zegt Moti. ‘De groep werkende armen wordt steeds groter. Wanneer je fulltime werkt en het minimumloon verdient, kom je zonder toeslagen en armoederegelingen niet rond. De EU hanteert als richtlijn dat het minimumloon 60% van het mediane loon moet bedragen. Pas op dat niveau heb je voldoende om van te leven. Volgens de FNV zou dat in Nederland uitkomen op € 16 bruto per uur. Op dit moment is het nog geen twaalf euro: een verschil van 25%.’
Moti: Met een substantiële verhoging van het minimumloon en de uitkeringen help je iedereen
Bijkomend voordeel is dat je met het verhogen van het wettelijk minimumloon en daaraan gekoppelde uitkeringen iedereen in één klap bereikt en daarmee veel ingewikkelde armoederegelingen overbodig maakt, denkt Moti. ‘Het hele loongebouw krijgt een boost. Dat kan je als gemeente nooit voor elkaar krijgen. Vorig jaar dienden we bijvoorbeeld een motie in om bij aanbestedingen € 14 als minimumuurloon als eis op te nemen. Ook als die motie het wel had gehaald, zou dat maar voor een kleine groep uitkomst bieden. Iedereen die niet voor of in opdracht van de gemeente werkt, had achter het net gevist.’
Met een hoger minimumloon blijft minimabeleid wel nodig. ‘Maar dan wel zoals het minimabeleid oorspronkelijk bedoeld was: niet generiek, maar flankerend om bepaalde mensen tijdelijk een extra steuntje in de rug te bieden.’
Ander systeem nodig
Het gaat de FNV om meer dan het substantieel verhogen van het minimumloon alleen, beaamt campagneleider van de vakbond Birsen Yavuz. ‘We kennen in Nederland een armoedegrens, maar lijken het inmiddels normaal te vinden, dat je daar met een voltijdbaan onder blijft en dat je je loon aan moet vullen met toeslagen. Om werkgevers te ontzien moeten mensen hun handje maar ophouden bij de overheid. Dat is eigenlijk heel raar.’
‘Het systeem dat we nu hebben, werkt niet,’ gaat Yavuz verder. Ondanks alle toeslagen komen steeds meer mensen structureel geld tekort aan het einde van de maand. ‘Daarom hanteert Europa voor toereikende minimumlonen een richtlijn van 60% van het mediane loon. Bij een fulltime dienstverband zou dat voldoende moeten zijn om van te leven. Zonder inkomensondersteuning in de vorm van toeslagen dus.’
Voor Nederland kwam dat tot voor kort neer op € 14 bruto per uur. ‘Inmiddels is dat € 16. Gevoelsmatig zou je zeggen dat het door de inflatie komt, maar terwijl dat natuurlijk een belangrijke verklaring is voor de toegenomen armoede, ligt het net even anders. Wanneer de lonen stijgen, komt het mediane loon ook hoger te liggen. Vanwege die schommelingen is het belangrijk dat het percentage van 60% van het mediane loon wordt vastgelegd in de wet. Zo koppel je het met de loonontwikkeling en loop je niet telkens achter de feiten aan.’
Yavuz: Met een leefbaar minimumloon ben je ook van de toeslagen af
Want achter de feiten aangelopen wordt er. Het inmiddels demissionaire kabinet verhoogde het minimumloon weliswaar met kleine stapjes, maar niet voldoende om armoede echt te bestrijden. ‘Het serieus nemen van de richtlijn voor de hoogte van de minimumlonen is de manier om van de toeslagen af te komen. Je maakt mensen minder afhankelijk van de overheid, zorgt voor autonomie en maakt hun leven veel eenvoudiger. En voor de overheid is het uiteindelijk veel gunstiger: in plaats van een ingewikkelde en kostbare toeslagenmachine gaat het rechtstreeks naar de lonen en uitkeringen.’
Ook bedrijven kunnen zich die verhoging veroorloven, vult Moti aan. ‘De winsten van de bedrijven zijn torenhoog en de arbeidsmarkt is krap. Ze gaan echt niet massaal failliet. Hoogstens komt de winst niet alleen maar terecht bij aandeelhouders, maar profiteren werknemers eindelijk mee.’
Bewustwording
Bij cao-onderhandelingen ziet Yavuz nu al dat het kan. ‘In het begin werden we tijdens cao-overleggen uitgelachen met onze looneis van € 14 minimumuurloon. Maar als je dan uitlegt hoe het zit, kantelt het beeld. Het is voor een stuk bewustwording. We stellen geen gekke eisen, maar vragen wat je zou moeten verdienen om rond te kunnen komen. Dat niet die € 16 bruto per uur gek is, maar het feit dat je fulltime werkt en de rekeningen zich opstapelen, bizar is. Het kan toch niet zo zijn, dat je pas met drie à vier baantjes en 60 uur per week voldoende geld hebt om de boodschappen te betalen.’
Uiteindelijk lukt het de vakbond om werkgevers te overtuigen. ‘Maar niet iedereen valt onder een cao en juist als je het minimumloon verdient, verkeer je niet in een positie waarin je heel veel te zeggen hebt. Ook daarom is het belangrijk dat het wettelijk wordt vastgelegd.’ Ondanks de val van het kabinet hoeft dat niet lang te duren, denkt Yavuz. ‘Of Den Haag nu wil of niet: er zit druk op. Om aan de Europese richtlijn voor toereikende minimumlonen te voldoen moet er niet alleen een wetsvoorstel komen, die moet ook nog eens voor 14 november 2024 geïmplementeerd zijn. Neem de richtlijn van 60% dus over en kom met een wet, waarmee je armoede daadwerkelijk bestrijdt.’
De FNV is een petitie gestart om de grens van 60% van het mediane loon vast te leggen. Eens? Ondertekenen kan hier.
Afbeelding: Kim van Dam | ANP