Met een inflatie van meer dan 17%, een personeelstekort, buslijnen die dreigen te verdwijnen en een forse verhoging van de tarieven, is de OV-pilot in Utrecht op zijn minst opmerkelijk te noemen. Ouderen met een krappe beurs uit de provincie Utrecht mogen tot eind 2023 gratis met de bus en tram.
Met de pilot hopen de initiatiefnemers onder meer eenzaamheid onder ouderen (66-plus en een inkomen tot 120% van het sociaal minimum, red.) tegen te gaan. Het Utrechtse Statenlid Gert Mulder vertelt dat hij er in zijn tijd als raadslid in Utrecht al mee bezig was. ‘In 2014 was daar al sprake van, ja. Het stedelijk busvervoer en het tramverkeer is daarna naar de provincie gegaan, die ook al het regionale busvervoer doet. De PvdA in Utrecht, zowel de gemeente als provincie, heeft een gratis OV-regeling voor ouderen steeds in het verkiezingsprogramma gehad. Na de provinciale verkiezingen van maart 2019 hebben wij er bij de coalitieonderhandelingen een zwaar punt van gemaakt en dat is door de coalitiepartijen geaccepteerd.’
Mulder: Door corona werd de pilot uitgesteld
Door coronamaatregelen werd de pilot telkens uitgesteld. Uiteindelijk wist de Utrechtse PvdA de CU-gedeputeerde na veel aandringen zover te krijgen om ermee te beginnen. ‘Op de eerste dag van invoering van de regeling zijn 150 abonnementen afgegeven. Het werkt via een gewone ov-kaart, die ze gratis digitaal kunnen aanvragen. Voor ouderen die niet digitaal vaardig zijn, is in alle bibliotheken en gemeentehuizen hulp voorhanden. Alle ouderen- en zorgorganisaties zijn ingezet bij het opzetten, communiceren en uitvoeren van de regeling.’
De Utrechtse PvdA is niet per definitie voor gratis openbaar vervoer. ‘OV moet een betaalbaar alternatief zijn, maar een belangrijk percentage van de kosten zal door de reizigers opgebracht moeten worden. Specifiek om eenzaamheid bij ouderen met een krappe beurs tegen te gaan vinden we in Utrecht dat dat gratis moet zijn.’
Vervoersarmoede
Daar sluit Hans Nooter van de Statenfractie in Overijssel zich bij aan: ‘Ik ben niet voor geheel gratis OV, maar wel voor veel gunstiger tarieven en veel meer oog voor sociale groepen. Overheidssteun voor groepen die op grond van inkomen, gebrekkige maatschappelijke participatie of een groot risico op vervoersarmoede heeft, is daarom rechtvaardig.’
Maar bepalen welke groepen daar dan wel of niet in aanmerking voor moeten komen, is zo makkelijk nog niet, gaat Nooter verder. ‘Onderzoek toont aan dat vervoersarmoede onder veel groepen voorkomt. Je kan het niet relateren aan sociale of specifieke kenmerken. Naast ouderen zijn er meer mensen met een hoger risico op vervoersarmoede. Denk aan eenoudergezinnen met een uitkering, mensen met een laag inkomen zonder auto, mensen die niet (kunnen) fietsen en mensen met een beperking, die geen aanspraak op Wmo-vervoer maken.’
Nooter: Niet alleen ouderen hebben te maken met vervoersarmoede
Gedeputeerde mobiliteit Jeroen Olthof van Noord-Holland volgt de Utrechtse pilot ‘met belangstelling’. Gratis ov zou ook wat hem betreft niet de oplossing zijn. ‘Gratis bestaat niet, want dat betekent dat je heel veel andere dingen niet meer kunt doen als provincie. Als je het hebt over vervoersarmoede, dan moeten we het hebben over de betaalbaarheid en beschikbaarheid van OV. De prijzen moeten omlaag en we moeten ervoor zorgen, dat er ook in kleinere kernen vormen van ov mogelijk zijn.’
Ook Olthof wil kijken naar andere doelgroepen: ‘Ik zou goedkoper OV niet per se willen ophangen aan die leeftijdsgrens. Bedenk bijvoorbeeld maar eens als je een gezin hebt met drie kinderen en weinig financiële middelen, dan is het gewoon heel erg duur om met het OV te gaan. Ik denk dat we nog weleens onderschatten dat er mensen zijn die het moeilijker hebben dan ouderen met AOW.’
Vervoer op maat
Als het gaat over de beschikbaarheid van openbaar vervoer, dan zet de Noord-Hollandse gedeputeerde in op vervoer op maat: ‘We bekijken bijvoorbeeld of het mogelijk is om koppelingen te maken met Wmo-vervoer. Soms rijden twee busjes achter elkaar aan, met in elk busje een persoon. Dat is zonde. Er moet dus niet meteen meer, maar wel ander vervoer komen.’
Ook zet Noord-Holland in op deelmobiliteit. ‘We hebben nu twee projecten in Purmerend en De Rijp, waar een elektrische deelauto beschikbaar wordt gesteld aan de buurt. Maar we hebben alle vormen van vervoer nodig, dus het gaat bijvoorbeeld ook over fietspaden verbeteren. De hele keten moet op orde zijn.’
Olthof: Gemeenten kunnen het OV voor bepaalde groepen goedkoper maken
Qua betaalbaarheid ziet Olthof een belangrijke taak voor de gemeenten weggelegd. Zij kunnen bijvoorbeeld regelingen treffen binnen hun armoede- of Wmo-beleid. ‘Als provincie kunnen we in algemene zin bekijken of we de kosten voor het trein- of buskaartje kunnen verlagen.’
Rijk aan zet
Ook Nooter vindt dat vervoerder creatiever moeten worden in hun aanbod. ‘Denk aan het instellen van regelingen voor specifieke groepen, ook tijdens daluren.’ Tegelijkertijd ligt de bal niet alleen bij de vervoersbedrijven. ‘De Rijksoverheid moet zorgen voor indexatie en aanvullingen. Je ziet namelijk al jaren dat de bekostiging van het OV onder druk staat. Door de decentralisatie van de budgetten sinds 2017, het afschalen daarvan en ontschotting in provinciefonds.’
Hierdoor kunnen provincies en gemeenten minder besteden en maken zij hun eigen afwegingen. ‘Het Rijk zet momenteel extra maatschappelijke middelen in om delen van het OV overeind te houden en daarmee de noodzakelijke bereikbaarheid van voorzieningen en regio's. Mijn zorg is dat deze bekostiging in 2023 wordt afgebouwd. OV, provincies en grote gemeenten zullen daardoor extra moeten bezuinigen.’
Nooter: Er is veel ongelijkheid in het aanbod
Eigenlijk moet het hele systeem op de schop, vindt Nooter. ‘Er is sprake van ongelijkheid. Het huidige systeem van aanbesteden in combinatie met het bekostigingsmodel en de relatieve vrijheid binnen concessies, hebben de laatste jaren geleid tot grotere verschillen tussen regio's in het aanbod van OV. Ook zien we verschillen in de arrangementen voor de reiziger en sociale groepen. Dat kan de bedoeling niet zijn.’
Er gaat veel mis, zegt Nooter. ‘We zien forse problemen bij regionale aanbestedingen, zodat we alleen met kunst- en vliegwerk vervoersbedrijven zo ver kunnen krijgen om zich überhaupt in te schrijven. Ik denk dat het model van marktwerking op de helling moet. De maatschappelijke baten moeten voorop komen te staan. Niet alleen als het gaat om de betaalbaarheid en toegankelijkheid, maar vooral ook als het gaat om onze mobiliteit te verduurzamen.’
Aankomende verkiezingen
Over iets minder dan een half jaar zijn de verkiezingen. Komt de pilot uit Utrecht ook terug in andere verkiezingsprogramma’s? Nooter sluit niet uit dat er in zijn provincie gekeken wordt naar regelingen voor gratis OV. ‘Ik vind dat extra aandacht voor de groep ouderen met uitsluitend AOW met gratis regionaal OV terecht is. Dat is een groep die het nu erg zwaar heeft. Vervoersarmoede draagt bij aan isolement van mensen en daarmee ligt voor ouderen eenzaamheid op de loer.’
Ook Olthof wil in het verkiezingsprogramma aandacht vragen voor vervoersarmoede: ‘Er zitten wel veel haken en ogen aan, hoe je bijvoorbeeld de regeling bij de juiste mensen krijgt, maar die moet je aan de kant schuiven. We moeten het doel vooropstellen.’
In Noord-Holland en Overijssel is vervoersarmoede een verkiezingsthema
Ondertussen heeft Utrechtse PvdA een nieuw speerpunt tijdens de komende verkiezingen, vertelt Mulder: het verbeteren van de arbeidsomstandigheden van chauffeurs. ‘Hier zijn op korte termijn belangrijke verbeteringen noodzakelijk. Het ziekteverzuim is buitensporig hoog, meer dan 20%. De vervoerders hebben personeelsgebrek, maar zijn veel te terughoudend de huidige chauffeurs meer uren te geven. Vaste contracten voor de chauffeurs moet de regel worden en er moet aandacht zijn voor rust en toiletmomenten voor de chauffeurs.’
Beeld: Koen Verheijden | ANP