Door de gestegen prijzen voor energie en boodschappen komen steeds meer mensen in de knel. Het kabinet zegt op korte termijn niet veel te kunnen doen en verwijst naar de gemeenten. Kunnen zij de last verlichten? ‘Je kunt niet iedere gemeente vragen zelf het wiel uit te vinden.’
De seinen staan op rood. Het Centraal Planbureau meldde deze maand dat bijna 1 op de 10 kinderen in armoede zal opgroeien. Het Nibud krijgt intussen steeds meer berichten van mensen die financieel in de knel zitten, maar nergens terecht kunnen voor hulp. Op de vraag of het kabinet nu iets voor hen kan betekenen verwees premier Rutte op de wekelijkse persconferentie van 19 augustus naar gemeenten: ‘Er is altijd ruimte bij gemeenten, zij kunnen maatwerk bieden via de bijzondere bijstand. Onze sociale diensten behoren tot de crème de la crème.’
Prachtig compliment, maar wat kunnen gemeenten nog extra doen? Merle van Leusden is sinds dit jaar wethouder in Brunssum, een gemeente die ‘altijd onderaan de goede lijsten en bovenaan de foute lijstjes staat’. Als kersvers wethouder kreeg zij de taak de energietoeslag van € 1300 uit te keren aan de laagste inkomens. ‘Wij hadden 1600 huishoudens onder de armoedegrens, met vijfhonderd tot zeshonderd kinderen. Maar inmiddels hebben 1900 huishoudens de toeslag al aangevraagd. Dat zegt dat het probleem erger is.’
En maatwerk klinkt misschien mooi, maar is voor een kleine gemeente met 30.000 inwoners soms veel gevraagd, zegt de wethouder. ‘Het kabinet heeft € 300 miljoen uitgetrokken voor energiebesparende maatregelen voor de laagste inkomens. Je kunt niet iedere gemeente vragen het wiel zelf uit te vinden.’
Van Leusden: ‘O wee als je als gemeente iets niet goed doet, dan kan je het Rijk terugbetalen’
Daarom werkt Brunssum met zeven omliggende gemeenten aan een blauwdruk. Zo kunnen mensen met een laag inkomen via een app een bedrag krijgen dat ze bij de zogeheten WoonWijzerWinkel kunnen besteden aan onder meer tochtstrips en ledlampen. ‘Ik vroeg mijn ambtenaren: kan iedere inwoner wel overweg met die app? Zij wezen erop dat gemeenten alles handmatig moeten doen, de verantwoording richting het Rijk veel te veel werk in beslag neemt. Want o wee als je iets niet goed doet, dan kan je terugbetalen. Via het wijkteam hebben we nu energiecoaches voor de bewoners die niet met een app overweg kunnen.’
Intussen zoekt de wethouder naar manieren om meer voor deze groep te kunnen betekenen. ‘Dat zijn ogenschijnlijk kleine dingen. Zo kregen wij een mevrouw aan de balie die haar man in april had verloren en daardoor in inkomen plots sterk achteruitging. Omdat voor de energietoeslag de peildatum op 1 januari stond, zou ze de € 1300 mislopen - terwijl ze die echt kon gebruiken. Daarop hebben wij de peildatum naar 1 mei getrokken.’
Gemeenten werken op dit moment aan de begroting voor volgend jaar. ‘Daarin kunnen we meer betekenen voor de laagste inkomens dan we denken. Ik zeg dat ook tegen mijn ambtenaren, want het probleem wordt gewoon te groot. En ja, dan kijken we ook of we de doelroep kunnen oprekken tot boven de 120% van het minimuminkomen.’
Richting het kabinet wil Van Leusden nog dit zeggen: ‘Armoede is niet je eigen schuld, iedereen kan het overkomen. Dat zien we nu ook bij de middeninkomens. De beste remedie is gewoon de sociaal-democratie: de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten. Het Rijk moet dat ook gaan inzien.’
Ingewikkelde regelingen vanuit het Rijk
Ook in Leiden nemen de aanvragen voor bijzondere bijstand toe, zegt wethouder Abdelhaq Jermoumi. Door de energietoeslag komt een groter dan verwachte groep in beeld die hulp nodig heeft. ‘We hebben daarom naast de energietoeslag vanuit het Rijk, onze bijzondere bijstand tijdelijk ook opengezet voor hogere energielasten voor mensen met een inkomen tot 150% van het sociaal minimum.
‘Bij ons loopt daarnaast nog de discussie of studenten ook recht hebben op de energietoeslag van het rijk. In Nijmegen heeft de rechter dat toegewezen. Dat zou voor ons met vijftienduizend studenten een enorme uitdaging betekenen. Het is opnieuw een aanslag op onze ambtelijke capaciteit. Studenten zijn immers niet automatisch bij ons bekend, laat staan dat we hun bankgegevens hebben. Als het Rijk de richtlijnen aanpast, zodat studenten recht hebben op de energietoeslag, dan moeten wij als studentenstad ook meer geld krijgen.
‘Ik zet tegelijk mijn vraagtekens bij de energietoeslag. Gebruiken mensen die waar die voor bedoeld is, of dempen ze het ene gat met het andere? Het kabinet maakt regelingen hier heel ingewikkeld en gooit de werklast over de schutting bij gemeenten. Een land als Frankrijk werkt met energievouchers, dat werkt al veel beter.’
Jermoumi: ‘Het kabinet gooit de werklast over de schutting bij gemeenten’
Leiden heeft een team voor eerste hulp bij schulden, zegt Jermoumi: ‘Dat kan snel ingrijpen, om bijvoorbeeld huisuitzetting te voorkomen. Als corporaties of energiemaatschappijen achterstallige betalingen zien, trekken ze meteen aan de bel. Dat werkt. Daarnaast hebben we een budget aan de stadsbank toegekend om met maatwerk problemen op te lossen. Soms kan je met hele kleine bedragen grote problemen voorkomen.’
En ook met het isoleren van tochtige huizen, als remedie tegen die hoge energierekening, is Leiden al langer aan de slag. ‘Maar de problemen zijn inmiddels veel groter. Ik wil de discussie daarom verbreden: waarom kunnen de minimumlonen niet omhoog, en wie profiteert nu echt van de verlaging van de btw en accijnzen op energie – de hoogste inkomens natuurlijk.’
De toenemende schulden hebben een belangrijk neveneffect, ziet Jermoumi. ‘Mensen met financiële problemen lopen daar niet te koop mee. Het is een groot taboe en levert zo veel stress op. Als inwoner of ondernemer doet dat iets met je gezondheid op de lange termijn. Wij moeten daarom die stress direct wegnemen.’
Spoedberaad ambtenaren
Ook in Nissewaard liepen ze tegen dat taboe aan, vertelt wethouder Wouter Struijk, verantwoordelijk voor schuldhulpverlening. ‘We wilden laten zien dat we in onze gemeente een goed armoedebeleid hebben en coulant zijn voor groepen die net buiten de doelgroep vallen. Daarvoor zochten we ambassadeurs, mensen die uit eigen ervaring konden vertellen wat het betekent om met weinig geld te moeten rondkomen. Een iemand meldde zich aan. Er heerst veel schaamte.’
Terwijl in Nissewaard drieduizend huishoudens gebruik maken van gemeentelijke minimaregelingen. ‘En we zien al vierduizend aanvragen voor de energietoeslag.’ Hij vreest de komende maanden. Een hogere energierekening, daar loopt hij zelf ook tegen aan. ‘Ik kan het als wethouder prima opvangen, maar mensen met een laag inkomen niet. Ze krijgen dan wel de energietoeslag, maar wat met de mensen die er net buiten vallen en ook hun energielasten zien verdubbelen?’
Struijk: ‘Wat doen we voor de mensen die net buiten de toeslag vallen en ook hun energielasten zien verdubbelen?’
Daarom organiseerde Struijk een spoedberaad met zijn ambtenaren in Nissewaard met als opdracht met nieuwe ideeën te komen. ‘Als we niks gaan doen en dit zo aanhoudt, is het wachten op ongelukken.’ Maar veel rek is er niet, zegt Struijk. ‘We lopen leeg in het sociaal domein en dan komt dit er ook nog bij. Lokaal kunnen we wellicht de doelgroep verruimen tot boven de 120%. We geven nu € 250 voor grote uitgaven als een wasmachine en dat zou ik ook omhoog willen zien. Maar ons potje voor bijzondere bijstand is al leeg door de energietoeslag.’
Hij besluit: ‘Wat we ook zelf bedenken, alle oplossingen beginnen in Den Haag. Het kabinet moet beginnen met het verhogen van het minimumloon. En de energietoeslag is echt niet de oplossing. Het is te generiek en je weet niet waar het aan op gaat.’
Grimmigste scenario zien te voorkomen
Het is hier stilte voor de storm, zegt Sybrig Sytsma. Hier is Heerenveen, de gemeente waar ze sinds kort wethouder is. ‘Het is nog vakantie, mensen schuiven de problemen nog even voor zich uit. Maar ergens is de buffer voor de mensen leeg.’ Al tweeduizend aanvragen voor de energietoeslag kreeg ze binnen, die de gemeente direct uitkeert. Ook de mbo-studenten van het CIOS komen in aanmerking. ‘Dat betalen we uit de bijzondere bijstand, voor hen organiseren we nog een publiciteitscampagne in september.’
Niet alleen bewoners, ook instellingen hebben te maken met de gestegen energieprijzen. We merken dat een aantal belangrijke voorliggende voorzieningen nu bij ons aan de bel trekken omdat ze met de huidige energietarieven in de problemen komen ‘En dat merken onze bewoners weer als tarieven voor bijvoorbeeld de zwemles zouden worden verhoogd’.
Sytsma: ‘Alleen een tochtstrip lost de problemen natuurlijk niet op’
Met lokale ondernemers heeft Heerenveen inmiddels een witgoedregeling voor minima opgezet. ‘Waar mensen voorheen met steun van de gemeente een tweedehands apparaat op de kop tikten, kunnen ze nu een nieuw energiezuinig exemplaar aanschaffen. Dat scheelt in de maandelijkse lasten. Anders heb je straks wel een koelkast, maar kan je hem niet aanzetten.’
Volgende week gaan Sytsma en collega-wethouder Zoetendal met de woningcorporaties om tafel om nog meer vaart te maken met energiebesparingen en isolatie. ‘Zelf hebben we ook energiecoaches en leveren we bonnen van € 70 waarmee je ledlampen en isolatiemateriaal kan aanschaffen. Maar een tochtstrip alleen lost de problemen natuurlijk niet op.’ Zolang inkomenspolitiek aan het Rijk is voorbehouden, blijven de mogelijkheden voor de gemeente beperkt. ‘En dan is het toch achteraf repareren via de schuldhulpverlening.’
Het grimmigste scenario komt deze winter op ons af, zegt Sytsma. ‘Dat moeten we zien te voorkomen. Het Rijk, maar ook wij als gemeenten. Maar geef ons dan ook de middelen en de mogelijkheden om meer te kunnen doen. Nu mogen we maatwerk leveren, zoals Rutte zegt, maar ik zou ook graag meer collectieve bijstand willen leveren.’
Afbeelding: Koen van Weel | ANP