Constant schipperen tussen vrijuit demonstreren en de openbare orde

Ruim 700 klimaatactivisten werden eind januari opgepakt. En dat niet alleen: twee dagen voor de demonstratie lichtte de politie nog eens zeven activisten van hun bed. Intimidatie of een terecht preventieve maatregel tegen opruiing? 

Vreemd en zorgwekkend

Janneke Holman

Raadslid in Den Haag

Je was er bij op de A12, waarom?

‘Drie redenen: ik vind het doel goed en daarom ga ik bijvoorbeeld ook naar klimaatmarsen. Belangrijker nog was de hele aanloop met die arrestaties. Ik wilde van dichtbij zien hoe het zou verlopen in de praktijk en hoe de politie ermee om zou gaan. Een derde reden hangt daar nauw mee samen: ik ben raadslid en Den Haag en vind dus ook dat ik vanuit die functie moet kijken hoe het ging.’

Wat zag je?

‘Ik ben er het eerste uur geweest. Niet op de A12, maar daarboven, bij de solidariteitsdemonstratie. Ik ben weggegaan op het moment dat de eerste arrestaties begonnen. Niet omdat die begonnen, maar omdat ik naar een volgende afspraak moest. Wat me opviel was dat de politie ook de mensen die boven de A12 stonden opriep om te vertrekken en naar het Malieveld te gaan.’

Waarom vind je dat opvallend?

‘Nou, wij blokkeerden de snelweg dus helemaal niet.’

Denk je dat er inderdaad met twee maten wordt gemeten bij de boeren en de klimaatactivisten?

‘Als je over het totaal kijkt, dan denk ik van wel. De Volkskrant heeft ook een overzicht van het aantal arrestaties bij boerenprotesten en bij protesten van Extinction Rebellion gemaakt. Dat is totaal niet in verhouding.’

Wat vind je van houding van de politie en het OM?

‘Ik vind vooral de arrestaties op voorhand echt heel kwalijk. Volgens Amnesty is het voor het eerst dat dat in Nederland bij een vooraf aangegeven vreedzame demonstratie gebeurt. Die kant moeten we absoluut niet op. Het is niet alleen vreemd, maar ook zorgwekkend.’

Waarom denk je dat ze dit gedaan hebben?

‘Goede vraag. Het wordt allemaal heel erg in het juridische getrokken: “Opruiing is een strafbaar feit”. Maar als je het in een wat breder perspectief plaatst, is dat echt onbegrijpelijk. Het is immers bekend dat Extinction Rebellion altijd vreedzaam demonstreert en acties ver van tevoren aankondigt.’

Burgemeesters moeten aan de ene kant de veiligheid garanderen, maar zouden ook pal moeten staan voor het demonstratierecht. Waar ligt wat jou betreft de grens?

‘Ik hoorde Jan van Zanen zeggen dat elke demonstratie anders is en dat je die dus ook individueel moet beoordelen. Formeel gaat een burgemeester niet over die arrestaties vooraf natuurlijk, maar hij of zij is wel betrokken bij de vraag hoe een demonstratie georganiseerd wordt. Veiligheid is uiteraard een belangrijk aspect, maar als een demonstratie zo keurig is aangekondigd en voorbereid als nu, dan zou dat wat mij betreft zwaarder moeten wegen.’

Demonstreren mag, blokkeren niet

Jannewietske de Vries

Burgemeester in Sudwest Fryslân

Heb je zelf veel te maken met dit soort zaken?

‘Ik heb te maken gehad met demonstraties van de boeren over stikstofmaatregelen. Ons uitgangspunt was daarbij: demonstreren faciliteren we, maar blokkeren mag niet. Niet in het kader van de openbare orde en ook niet omdat hulpverleningsvoertuigen vrije doorgang moeten hebben.’

En hoe ging het?

‘We hebben daar geen gedoe over gehad op wegen, maar er is wel een blokkade geweest van een distributiecentrum. Ik ben daar naartoe gegaan en heb gezegd dat ik het gedoogde omdat het een landelijke actiedag was, maar dat ze wel om zes uur weg moesten zijn, omdat voedsel gewoon gedistribueerd moest worden. Daar hielden ze zich niet aan en daarop heb ik de ME ingezet om de blokkade te verwijderen. Dat werkte. Daarna zijn er geen protesten rondom dat distributiecentrum meer geweest. In Heerenveen was dat natuurlijk een ander verhaal, dat liep wel uit de hand. Maar de bottom line is dus: demonstreren mag, blokkeren niet.’

Extinction Rebellion zei over de blokkade van de A12 dat routes voor hulpverleningsvoertuigen gewoon vrij waren. Vind je dat relevant?

‘Ik kan over de situatie op de A12 niet oordelen, dat is aan de lokale driehoek. Net zoals zij niet kunnen oordelen over de situatie hier. Maar hinder van het verkeer is maar één van de afwegingen die je maakt. Als burgemeester behandel ik iedere aangekondigde demonstratie op dezelfde manier.’

Bij de politie en OM zit dat kennelijk anders, want die pakten demonstranten van tevoren als het ware preventief op?

‘Daar gaat de burgemeester niet over, maar je hebt het er in de driehoek wel over. Als je denkt dat je met zo’n actie openbare ordeverstoring voorkomt, tja. Ik vind het heel ver gaan.’

Waarom?

‘Omdat het demonstratierecht zo’n groot goed is. Een demonstratie moet echter wel op ordentelijke wijze kunnen verlopen. Daar heb je vooraf overleg voor. Dat kon in Den Haag niet, omdat de organisatoren niet op de uitnodiging ingingen om in gesprek te gaan.’

Is het dan een minimale vereiste dat er vooraf overleg is?

‘Nee, een demonstratie is ook zonder dat overleg mogelijk. Als dat bij ons gebeurt, dan reiken we tijdens een demonstratie een brief uit over de wet openbare manifestaties. Daarin staan de do’s en don’ts. Als de don’ts overtreden worden, grijpt de politie alsnog in.’

Denk je ook dat te maken heeft met de zoektocht naar een betere aanpak van online opruiing?

‘Ik weet niet of dat in Den Haag het geval is geweest, maar het OM heeft dit zeker heel bewust gedaan.’

Vind je proefprocessen een goede manier om die grenzen te verkennen?

‘We moeten als samenleving uitvinden hoe ver het demonstratierecht gaat en wat we acceptabel vinden en wat niet. Nu duidelijk is dat de demonstratiebereidheid toeneemt, moet je als samenleving helder de grenzen aangeven.'

Kun je een harde grens trekken tussen demonstratierecht en ordehandhaving?

‘Je moet toch met elkaar in gesprek en de dialoog openhouden. Als je dat niet doet, betekent dat dat de wet en de regels worden gehandhaafd en dat je dus in de problemen kunt komen. En dat je heel veel media-aandacht kunt krijgen, dat ook.’

Het blijft altijd maatwerk

Jan Nieuwenburg

Burgemeester in Hoorn

Vorig jaar heb je je excuses aangeboden aan de actiegroep We Promise, nadat een demonstratie tegen een standbeeld van Jan Pieterszoon Coen werd stopgezet door twee handhavers. Wat was daar gebeurd?

‘De demonstranten filmden de handhavers die er bij stonden. Dat werd als intimiderend ervaren. Maar ook dat moet je in feite toestaan natuurlijk. Er is later contact gezocht met de organisatie over de vraag hoe ze wel konden demonstreren en dat is daarna goed gegaan. Overigens hadden ze hun demonstratie ook niet aangemeld.’

Waarom is dat vervelend?

‘Dat is lastig, omdat je dan bijvoorbeeld ook geen rekening kunt houden met tegendemonstraties.’

Je gaf toen aan de meldingsplicht voor een demonstratie heel belangrijk te vinden, omdat die het mogelijk maakt om toe te zien op de openbare orde en veiligheid. Daar zit dan wel een spanningsveld: als dat melden niet per se hoeft, maar instanties zich er wel op beroepen?

‘Die spanning zit er zeker op, dat ervaar ik zelf ook zo. Demonstreren is een grondrecht en iedereen mag daar gebruik van maken, maar ik vind wel dat mensen zich moeten melden.’

Waarom is dat eigenlijk nodig?

‘Steeds vaker gaat het om oproepen op social media, daar hebben wij natuurlijk niet alle zicht op. Als een demonstratie dan wordt gemeld, kun je ervoor zorgen dat alles veilig verloopt.’

Monitoren jullie wel wat er op social media gebeurt?

‘Ja, dat doen digitale wijkagenten. Die kijken wat er gebeurt, een soort digitale surveillance dus.’

Op social media is het makkelijk om anoniem of omfloerst op te roepen tot protest, waarbij je ook nog eens eenvoudig veel mensen kunt bereiken. In welke mate maakt dat de discussie over grenzen aan het demonstratierecht lastiger?

‘Dat is zeker lastiger. Het gaat niet per se om demonstraties, maar het meer een soort flashmobachtige acties. Mensen worden opgeroepen snel ergens heen te komen en ze zijn ook snel weer weg. We hebben hier regelmatig demonstraties, ook van boeren bijvoorbeeld. Als het lukt gaan we dan in overleg om te kijken hoe een protest op de meest effectieve manier zou kunnen. Dat is bijvoorbeeld niet altijd een blokkade, het gaat vaak vooral om het verkrijgen van aandacht.’

Begrijp je demonstranten die niet meer geloven in afspraken met overheden, omdat ze dan al snel in een hoekje ergens ver van waar de besluitvorming plaatsvindt worden geparkeerd?

‘Ik denk dat dat erg afhankelijk is van de casus. Er zijn wel veel voorbeelden van organisaties die kritiek hebben op hoe er met hen wordt omgegaan. Als je kijkt naar wat er met Extinction Rebellion gebeurde, dan vind ik het lastig om er over te oordelen. Maar die demonstranten, die als het ware preventief zijn opgepakt, is een ander verhaal.’

Waarom?

‘Het blijft natuurlijk afhankelijk van de situatie en maatwerk. Je moet de risico’s inschatten en de veiligheid handhaven, maar je wil niet dat mensen geen demonstratie durven starten, omdat ze bang zijn om uit hun bed te worden gelicht.’

Vind je dat het kabinet met aangepaste wetgeving zou moeten komen naar aanleiding van alles wat er de afgelopen tijd gebeurd is?

‘Ik vind dat het pakket waar we nu over beschikken voldoet. Daar kan ik mee uit de voeten.’

Afbeelding: Nico Garstman | ANP