Veel gemeenten hadden al moeite om de begroting sluitend te krijgen. De coronacrisis brengt gemeenten verder in de financiële malaise; minder inkomsten en meer uitgaven. Komen gemeenten deze nieuwe klap te boven? En kunnen de provincies die wel miljarden reserve hebben wat extra betekenen?
Niet nog een keer met de kaasschaaf
Middelburg stond er voor de komst van het coronavirus financieel al niet goed voor. Een combinatie van grondpolitiek, decentralisaties en een beëindigd samenwerkingsverband zorgde ervoor dat de gemeente onder preventief toezicht van de provincie Zeeland kwam te staan.
Corona drukt de gemeentelijke begroting nog verder in de rode cijfers, legt fractievoorzitter Jeroen Louws uit. ‘Als toeristische gemeente missen we inkomsten van de toeristenbelasting en precariorechten voor de terrassen. Dat gaat om tonnen. Om te voorkomen dat organisaties omvallen geven we uitstel van belastingverplichtingen, dus dat missen we ook. Het is de vraag of en wanneer we dat terug krijgen. Dat geldt ook voor zorgaanbieders die soms niet kunnen leveren, maar die we wel doorbetalen om faillissementen te voorkomen. Ten opzichte van de begroting schieten we in deze zes weken al een miljoen in de min.’
Louws: Het college gaat echt niet de culturele sector cofinancieren
‘Ik maak me ongerust over de gevolgen als dit langer duurt,’ zegt Louws. ‘Dan denk ik bijvoorbeeld aan de culturele sector. Het Rijk komt met geld, maar vraagt om cofinanciering. Aan cultuur gaat ons centrumrechtse college echt geen prioriteit geven. Ook in het sociaal domein wordt het krap. Het stond voor corona al behoorlijk onder druk, terwijl de groep, die er gebruik van moet maken, groeit. Dat betekent dat de kaasschaaf er weer overheen gehaald wordt. En het was al zo achteruit gegaan.’
Louws probeert vanuit de oppositie het college op andere ideeën te brengen. ‘We stellen regelmatig vragen aan het college over de aanpak van de crisis. Voor de komende tijd zetten we vooral in op de culturele sector. Die is hier, ook voor het toerisme, van groot belang. We kijken naar samenwerking met de provincie, waar PvdA-gedeputeerde Anita Pijpelink cultuur in portefeuille heeft. En als het niet politiek kan, gaan we in de actiestand en kijken we of we op een andere manier aandacht voor de cultuursector kunnen krijgen. Voor KLM wordt met gemak geld vrijgemaakt, maar in deze sector staan ook veel banen op het spel.’
Bezuinigingen kleuren politieke keuzes
Ook in Almere zijn de wolken donker. ‘We hadden al een onverwacht tekort van € 80 miljoen voor de komende vier jaar op de gemeentebegroting. De Floriade dreigt minimaal € 25 miljoen meer te kosten dan begroot.’ En dat was allemaal nog voor corona, vertelt fractievoorzitter Ruud de Jonge. Op een begroting van een klein miljard zijn dat forse bedragen.
Vergeleken met een gemeente als Middelburg is de nood net wat minder, nuanceert De Jonge. ‘Gelukkig is Almere wel een bijzondere gemeente. Wij zijn een van de weinige gemeenten met een riante grondpositie. We hebben een flinke woningbouwopgave en maken veel winst op de grondexploitatie. Daar kunnen we dit jaar de begroting mee dichten, en dan houden we nog € 32 miljoen over. Voorlopig lijkt de vraag naar woningen in alle segmenten nog groot, maar het is wel een risico wat er gebeurt nu economische teruggang dreigt. Afwaarderen naar landbouwgrond kost veel geld.’
De Jonge: 'We zijn veel te aardig, daar moeten we eens mee ophouden'
De Jonge vreest dat de bezuinigingen de politieke keuzes gaan overschaduwen. ´Binnenkort staat de woonvisie op de agenda. Dat bepaalt hoe onze stad eruit gaat zien. Daarmee kunnen we de wachtlijst voor sociale huurwoningen terugbrengen. Maar daarin zit ook de grondexploitatie. Als de grond minder oplevert, moeten we kijken waar we dat op gaan bezuinigen. Dat verandert de discussie.’
Hoe het verder moet? De Jonge denkt dat de gemeenten té oplossingsgericht zijn. ‘Zijn de zorgkosten te hoog? Dan legt het Rijk het bij de gemeente met een bezuiniging. De gemeenten zoeken toch wel een oplossing. We sluiten voorzieningen als een bieb of zwembad om het sociaal domein overeind te houden. Wij zijn veel te aardig, daar moeten we eens mee ophouden.’
Anticyclisch investeren van het Rijk
De luxe van de riante grondpositie hebben ze in Zwijndrecht niet. Daar werd in de begroting voor 2020 een post van 9 ton opgenomen onder de kop ‘Nog te ontvangen van het Rijk’. ‘Het vet is hier van de botten en we kregen te weinig geld voor onze taken op het sociaal domein. Daarom hebben we uit eigenzinnigheid deze post opgenomen, vertelt fractievoorzitter Gerard Slotema. ‘De provincie Zuid-Holland nam het letterlijk, keurde de begroting af en stelde ons onder preventief toezicht.’
Slotema: 'Het zou zonde zijn als we alsnog voorzieningen moeten sluiten'
Zwijndrecht stelde een herstelplan op en ging onder druk van de provincie extra bezuinigen. ‘Er gaat minder geld naar de bieb, mantelzorg, en veel sociale regelingen. Ook hebben we de OZB verhoogd. Wellicht is het voldoende om ook de eerste financiële effecten van de coronacrisis op te vangen. We moeten het zien. Ik denk dat we de komende twee jaar de begroting nog wel rond krijgen, maar mijn zorg zit in de jaren daarna. Hoekstra heeft het steeds over zijn diepe zakken, maar ook die zijn een keer leeg. Dan moet het Rijk gaan bezuinigen. Welke maatregelen volgen er dan? Dat gaan we als gemeenten ook merken. Het zou zonde zijn als we dan alsnog voorzieningen moeten sluiten.’
Hij pleit daarom voor anticyclisch investeren door het Rijk. ‘Veel gemeenten hebben grote bouwopgaven liggen, die nu moeilijker rond komen. Als het Rijk daarin investeert kun je die plannen versnellen. Dat is goed voor de woningmarkt en voor de werkgelegenheid.’
Dubbel gevoel
Ook de gemeente Vlissingen is Artikel 12-gemeente en staat daarmee onder toezicht van het Rijk. ‘Het financieel toezicht geldt alleen nog voor het sociaal domein,’ legt fractievoorzitter Frances Oreel uit. ‘Voor het overige deel van onze taken werken we op basis van een herstelplan de financiële tekorten weg. We hebben in 2023 een evaluatiemoment met het Rijk om te kijken hoe we ervoor staan. Dat geeft een dubbel gevoel. Je bent als gemeente veel zeggenschap kwijt, maar hebt aan de andere kant ook een vangnet bij het Rijk.’
Oreel: In Vlissingen is nergens geld voor
‘We hebben de afgelopen jaren heel veel bezuinigd. Juist in die hoek vallen nu ook de klappen van de coronacrisis; de sportverenigingen, de cultuursector, de buurthuizen. Dat wordt heel zwaar,’ denkt Oreel. ‘Wat ik zelf vooral pijnlijk vind is dat de inwoners er inmiddels begrip voor hebben dat er in Vlissingen niets meer kan. Zelfs mensen die opkomen voor kwetsbare groepen zeggen er al bij dat ze snappen dat er in Vlissingen nergens geld voor is. We zijn een arbeidersstad, maar de sociale voorzieningen zijn in omliggende gemeenten veel beter. Bij elke poging die we doen om dat te verbeteren, stuiten we op het argument dat het niet kan in verband met Artikel 12. Dat is wel frustrerend.’
De Artikel 12-status kan ook een voordeel zijn voor Vlissingen. ‘Het Rijk kijkt bij ons mee. Als we het echt niet redden, hebben we dat vangnet. Aan de andere kant worstelt elke gemeente met de gevolgen van de coronacrisis, en de tekorten die er al waren in het sociaal domein. Ik verwacht dat het Rijk gemeenten hier in tegemoet gaat komen. Het kan niet zo zijn dat we straks driehonderd Artikel 12-gemeenten hebben.’
Niet direct geld van provincie naar gemeente
In Gelderland ziet Statenlid Mehmet Sahan gemeenten worstelen met de begroting. ‘Veel gemeenten schrijven rode cijfers, vooral op het sociaal domein zijn flinke tekorten.’ De provincie houdt financieel toezicht op de gemeenten. ‘Dat was al best een uitdaging, en die uitdaging zal alleen maar groter worden. We moeten rekening houden met de omstandigheden, maar wel realistisch blijven. Nu begrip hebben en later in de problemen komen, helpt niemand.’
Gelderland zette een subsidieregeling op om gemeenten te ondersteunen. In totaal is € 10 miljoen beschikbaar voor gemeenten die door de coronacrisis in de knel komen. Met de subsidie kunnen bijvoorbeeld medewerkers worden ingehuurd, activiteiten worden georganiseerd of tegemoetkoming worden verstrekt aan ondernemingen in getroffen sectoren. ‘Hiermee willen we gemeenten ondersteunen om de urgente zaken op te pakken. Daarnaast stellen we als provincie ook mensen en diensten beschikbaar. Soms is dat nog belangrijker dan financiële ondersteuning. Door mee te denken, kennis te delen en partijen met elkaar te verbinden kunnen we ook helpen.’
Sahan: Als provincie zo maar geld overmaken aan gemeenten is onverstandig
Hoewel de provincie Gelderland een goede financiële positie heeft, ziet Sahan de oplossing niet in directe financiële ondersteuning door de provincie. ‘Niet elke provincie heeft dezelfde middelen. Als wij als Gelderland nu de portemonnee trekken, betekent dat ook iets voor andere provincies. We moeten breder naar het probleem kijken. Veel gemeenten zijn in de problemen gekomen door alle taken die vanuit Rijk en provincie naar de gemeenten zijn gegaan. We moeten bekijken of we die taken bij de gemeenten willen laten; de beleidsterreinen doorspitten en dan gezamenlijk met Rijk, provincie en gemeente kijken hoe het beter en goedkoper kan. Zoals het nu gaat, gaat het niet goed. Het moet anders en we moeten verschillende scenario’s onderzoeken. Herzien wie wat doet en waarom hoort daar wat mij betreft bij.’
De coronacrisis opvangen door verder te bezuinigen op de publieke infrastructuur is natuurlijk onacceptabel. Om dat te voorkomen en ervoor te zorgen dat de meest kwetsbare inwoners goed door de crisis geholpen worden, heeft het CLB een handreiking opgesteld. Daarin vind je onder andere een motie om de coronalasten buiten de reguliere begroting te houden.
Afbeelding: Berlinda van Dam | Hollandse Hoogte