Elk jaar sterven er 35.000 Nederlanders aan de gevolgen van roken, overgewicht en alcoholgebruik. ‘Bij de kabinetsformatie moet nu lef worden getoond. De tijd van vrijblijvendheid is voorbij. Neem beslissingen en ga daarbij geen heilig huisje uit de weg!’ Dat schreven de drie voorzitters van het Nationaal Preventieakkoord in een opiniestuk in het Algemeen Dagblad afgelopen mei.
‘Geen enkel onderwerp moet taboe zijn,’ zegt één van die voorzitters en tevens wethouder gezondheid in Breda Miriam Haagh. ‘Over het invoeren van een suikertaks, verbod op thuisbezorgen van alcohol en verder aanpakken van roken onder jongeren moet gesproken worden. Landelijk en lokaal, want dat werkt. We zien het bij de rookvrije generatie, dat is landelijk goed aangepakt en daarom kan het lokaal doorgetrokken worden.’
Taboe op roken
Roken is steeds meer ‘not done’. Ook buiten bij speeltuinen en schoolpleinen geldt inmiddels een verbod. Maar de aanpak van alcoholgebruik is een stuk lastiger. ‘In Amstelveen hebben we een anti-rook beleid, zegt wethouder Marijn van Ballegooijen. ‘Ik zie een duidelijk verschil met een aantal jaren geleden, dat is mede dankzij de campagne De Rookvrije Generatie. Zo hebben we al 800 tegels geplaatst op speelplekken en voor de deur van sportkantines, waar ook buiten niet gerookt mag worden. Deelname hieraan is vrijwillig en ik merk in de samenleving dat de aversie tegen roken toeneemt.’
Roken gebeurt voornamelijk in de lagere sociale klasse. Om een inclusieve gemeente te blijven vindt Van Ballegooijen het belangrijk om rokers niet helemaal uit te sluiten. ‘Roken is een verslaving en dus een ziekte. We willen respectvol met rokers om blijven gaan. Je mag wél je sigaret blijven roken in de omgeving van een buurthuis of op een begraafplaats. Daarnaast bieden we als gemeente hulp bij het stoppen aan voor mensen in de schuldhulpverlening of bijstand.’
Van Ballegooijen: De aversie tegen roken neemt toe
Het inclusief houden van een gemeente is belangrijk, erkent ook wethouder Marleen Damen van Leiden. ‘Het helpt niet om mensen verwijtend toe te spreken of te betuttelen. Naast de rookvrije buitengebieden, zoals voor het ziekenhuis of het stadhuis, zou ik graag in gesprek willen gaan met horecaondernemers over rookvrije terrassen tot bijvoorbeeld acht uur ’s avonds. Daar zitten ook veel jongeren en de basis van een tabaksverslaving begint jong.’
Aanpak van alcohol in kinderschoenen
Met tabak lijkt het de goede kant op te gaan. Steeds meer gebieden zijn rookvrij, reclame mag al jaren niet meer en de prijs van een gemiddeld pakje sigaretten is inmiddels rond de € 10. Het verschil met de aanpak van alcohol is groot. Ook al kost alcoholgebruik de samenleving jaarlijks miljarden euro’s. Een borrel drinken is veel geaccepteerder dan roken en dat is terug te zien in het beleid. ‘De aanpak van alcohol vind ik lastiger, zeker in deze periode waarin de horeca eerst ook nog de coronacrisis te boven moet komen,’ geeft Damen aan.
Lekker een biertje op een terras drinken, de kroegen weer open. Het gebruik van alcohol lijkt symbool te staan voor de vrije samenleving na corona. En dat is jammer, vindt Ninette van Hasselt, programmamanager alcohol van het Trimbos Instituut. ‘Ik maak me zorgen over de koppeling van alcohol drinken en het vieren van het opengaan van de samenleving. Alsof gezelligheid en feest niet zonder alcohol kan en alcohol een hele onschuldige stof is.’
Vlak voor de coronacrisis waren we ons bewuster van de schadelijke effecten van alcohol zegt Van Hasselt. ‘Tijdens de crisis is het alcoholgebruik iets afgenomen. Maar nu durft geen bestuurder zich eraan te wagen om iets te doen aan openbaar alcoholgebruik, de horeca heeft veel te verduren gehad en mensen willen weer genieten van vrijheid. Het is ontzettend jammer dat we tijdens de crisis niet hebben verkend hoe het uitgaansleven er in de toekomst uit zou moeten zien. Dit was een mooi moment geweest om na te denken over alternatieven en gewoonten te doorbreken. Wél elkaar ontmoeten en het vieren, maar een minder centrale rol voor drank.’
Damen: De aanpak van alcohol ligt veel gevoeliger
‘Het draagvlak is niet zo groot,’ bevestigt Van Ballegooijen. ‘Alcoholgebruik is wel een prioriteit in het Nationaal Preventieakkoord en we zullen er zeker wat mee moeten doen, maar ik denk ook dat het verstandig is geweest om de focus op tabak te leggen de afgelopen jaren. Daar hebben we veel mee bereikt. Als nu de focus landelijk komt op alcoholgebruik, dan kunnen we dat als gemeente eenvoudig lokaal doorvoeren. Dat was ook de kracht van de anti-rook campagne: de herkenbaarheid en de power.’
Zijn gemeente Amstelveen wacht niet alleen het landelijke signaal af. ‘We hebben in alle parken een alcoholverbod en uit een toets van de gemeente bleek in 2018, dat twee derde van de supermarkten geen leeftijdscontrole uitvoert bij de verkoop van drank. Ook al hebben we geen bevoegdheden, we gaan dan wel het gesprek aan met de supermarkteigenaars.’
Maar het blijft een lastig onderwerp volgens de wethouder. ‘Ik merk dat de urgentie minder gevoeld wordt. Na de raadsvergadering wordt er ook wel een borrel gedronken. Het verschil met tabak is: je rookt of je rookt niet. Als het over alcohol gaat, vinden veel mensen hun eigen gebruik verantwoord.’
Grootste drinkers van Europa
Terwijl roken vooral nog voorkomt onder mensen met een lagere opleiding of minder inkomen wordt er meer gedronken door hoger opgeleiden. Nederland heeft daarmee de twijfelachtige eer dat hoger opgeleiden de grootste drinkers van Europa zijn.
Een goede aanpak hiervan begint met minder reclame denkt wethouder Damen. ‘Er zijn wekelijks kratten bier in de aanbieding in supermarkten. Dat vinden we heel normaal en reclame ervoor maken ook. Ik denk dat daar winst kan worden gemaakt, want maatregelen werken wél. Jongeren beginnen nu later met drinken sinds de Nix18-campagne en daar kan nog meer in worden gedaan.’
Soms moet de overheid dan ook maar minder populaire maatregelen nemen, vindt Haagh. ‘Dat doen we altijd met de uitgestoken hand en alternatieven. Bijvoorbeeld het rookvrij maken van sportcomplexen. Als dat een grote discussie onder leden is dan gaan we als gemeente naar de ledenvergadering toe en gaan we in gesprek met de leden die de campagne Rookvrije Generatie lastig vinden.’
Haagh: Je moet het gesprek over alcohol niet uit de weg gaan
Dat zijn flinke discussies, geeft Haagh aan. ‘Maar we komen er altijd weer uit. Niks moet, maar we blijven uitleggen waarom gezondheid belangrijk is en wat kan bijdragen aan een gezonde samenleving. Het is niet makkelijk, maar als overheid moet je het goede gesprek blijven voeren, ook over alcohol. Want gezonder leven zorgt uiteindelijk voor minder kosten en zorgvraagstukken in de samenleving.’
Geen betutteling
De problemen rondom alcohol zijn niet altijd zichtbaar. Van Hasselt van Trimbos denkt dat we net als met roken de schade van drinken meer in beeld moeten brengen. ‘We associëren alcohol vooral met gezelligheid. Toch zijn er ook veel problemen in gezinnen waar één van de ouders te veel drinkt. En ga in het weekend eens op de Eerste Hulp zitten, veel ongelukken komen door alcoholgebruik. Minder direct te linken aan alcohol zijn de lasten van werkgevers, omdat werknemers niet naar behoren functioneren. De gevolgen zijn groot en het is geen betutteling om daar aandacht aan te besteden.’
‘Sterker nog, ik vind dat we nu betutteld worden door de markt, gaat Van Hasselt verder. ‘Er is alle ruimte voor de industrie om reclame te maken, maar het antwoord dat mensen daar zelf verantwoordelijk voor zijn en zelf de regie hebben, is achterhaald. We worden heel erg geprikkeld door beelden en reclame. Dat richt juist bij de meest kwetsbare mensen de meeste schade aan. We hebben het alcoholprobleem als samenleving echt laten liggen.’
Van Hasselt: ‘We hebben het alcoholprobleem als samenleving echt laten liggen’
David van Bodegom is wetenschapper op het gebied van gezond ouder worden. Hij illustreert de paradoxale verhouding die Nederland heeft met alcohol. ‘Na een lezing krijg ik regelmatig een fles wijn aangeboden, nooit een slof sigaretten. Alcohol is maatschappelijk enorm geaccepteerd. Zeker bij de huidige generatie zal dat lastig te veranderen zijn, zij drinken veel en het is bijna taboe om daar iets aan te doen én ook moeilijk aan te pakken. We zijn nou eenmaal gewoontedieren.’
Van Bodegom ziet wel een verschuiving. ‘Veel jongeren nemen tegenwoordig makkelijker een pilletje in het weekend en doordeweeks leven ze relatief gezond; de zogenaamde yogasnuivers.’ Een stap om in de toekomst minder alcohol gerelateerde problemen te hebben is volgens hem om ervoor te zorgen dat jongeren van nu moeilijker aan alcohol kunnen komen. ‘Je moet de beschikbaarheid terugdringen, een tientje voor een krat bier is geen obstakel en alcohol is overal voor handen. Handhaaf waar dat wettelijk al kan. Dus zorg dat supermarkten zich houden aan de leeftijdsgrens en verhoog deze eventueel. Handhaaf ook op zuipketen en beboet ouders die de wet overtreden op hun eigen terrein.‘
Van Bodegom: Met alcohol zal het dezelfde kant opgaan als roken
Daarnaast kunnen gemeenten volgens hem zelf het goede voorbeeld geven door geen alcohol te schenken, ook niet na een raadsvergadering. ‘Uiteindelijk zal het met alcohol langzaam dezelfde kant op gaan als met roken,’ denkt Van Bodegom. ‘Maar er zullen tientallen jaren overheen gaan. Ik weet nog dat er gerookt werd in de trein, dat vond ik toen normaal. Maar pas geleden zag ik bij een speeltuin rokende ouders, dat viel me echt op. Uiteindelijk zal bier hetzelfde lot ondergaan als shag.’
Dit is het derde artikel in de CLB-reeks over de aanpak gezondheidsverschillen. Eerder schreven we over gezonder voedsel en het verbeteren van woonomstandigheden.