Hoera! Je bent de grootste partij geworden bij de verkiezingen. Óf de andere partijen nodigen je uit aan de onderhandelingstafel. Maar wat moet je dán doen? Hoe sleep je je speerpunten uit het vuur, om te krijgen wat je wilt? Drie ervaren onderhandelaars vertellen over hun strategie. Een verhaal over mensenwerk en een goede voorbereiding.
Drie zetels van de 55 hadden ze. De PvdA in Noord-Brabant was ‘niet superrelevant’ na de verkiezingen in 2019, vertelt gedeputeerde Stijn Smeulders. Ze waren ook niet nodig voor de meerderheid. En toch, toch wisten hij en z’n medeonderhandelaars, een plek te bemachtigen tijdens de coalitieonderhandelingen. Evenals vier jaar daarvoor, toen ze het in Brabant machtige CDA voor het eerst buiten de deur wisten te houden. Het geheim? Mensenwerk, aldus Smeulders. ‘Je relatie met andere partijen is superbelangrijk. Ze moeten je iets gunnen. Het gaat om een vertrouwensrelatie. Ook nu heb ik bijvoorbeeld goede gesprekken met de VVD.’
Dat mensenwerk is niet iets wat pas na de verkiezingen ontstaat: ‘In 2015 heb ik bijvoorbeeld ruim van tevoren al gesprekken gevoerd met de SP-fractie en hun gedeputeerde. Die gesprekken gingen er bijvoorbeeld over dat er ook alternatieven waren voor hun toenmalige samenwerking met VVD en CDA. Daarbij hadden we uitgesproken dat we niet hun plek zouden innemen aan de onderhandelingstafel.’
Smeulders: Onderhandelen is mensenwerk
Dat werkte, blikt Smeulders nu terug. ‘Op het moment dat de onderhandelingen minder soepel liepen, werden wij gebeld door de VVD of we wilden aanschuiven. Ik heb toen gezegd dat we een blok vormden met D66 en SP en alleen samen met hen wilden besturen. Omdat we wat meer midden in het spectrum zitten, zijn we goed om bruggetjes te bouwen tussen andere partijen. We krijgen bestuurlijk dingen voor elkaar.’
Ook Hetty Janssen (Friesland) en Cees Bijl (Drenthe) spreken over het belang van goede relaties met andere partijen. Janssen: ‘Je moet er bijvoorbeeld ook al voor zorgen dat je op de verkiezingsavond gelijk gesprekken aangaat met andere partijen. Dan beginnen de onderhandelingen al. Op die avond moet je toetsen hoe iedereen erin staat.’
Euforie
Bijl benadrukt ook dat je moet investeren: ‘Ik ben begonnen in het openbaar bestuur in Enkhuizen. Ik was daar gewend dat we elkaar politiek gezien de hersens konden inslaan, maar daarna ook – van SGP tot CPN – goed met elkaar konden praten. Die goede contacten, elkaar kennen en waarderen is belangrijker dan dat je in dezelfde club zit.’
Investeer daarom in de aanloop naar de verkiezingen in die relatie en knoop eens een praatje aan met mensen dat minder politiek is, adviseert Bijl. ‘Het klinkt misschien stom, maar je gaat voor een stabiel bestuur, zonder gedoe. Daarin zijn die relaties van belang. In tijden van nood heb je meer aan een goede verstandhouding. Daarbij moet je na de verkiezingen het goede gesprek aangaan, zodat bij de een de euforie van de overwinning wat afvlakt en bij de ander het chagrijn wordt weggenomen. Dan kom je in balans.’
Omdat Bijl er zo instaat, sloot hij ook van tevoren geen enkele partij uit: ‘Ik zei altijd dat ik zelf niet buitengesloten wilde worden, dus dat ik dat anderen ook niet aan wilde doen. Alleen zei ik wel dat sommige partijen op voorhand niet zo geschikt waren om een coalitie mee te vormen.’
Bijl: Op voorhand hebben we niemand uitgesloten
Daarbij hielp het wel dat de PvdA in Drenthe de grootste was geworden. ‘We hebben de leiding genomen. De toenmalig fractievoorzitter Roelie Goettsch was als zeer gewaardeerd en gerespecteerd lid onze informateur en ging er open in. Forum voor Democratie was na ons de grootste partij, en daar hebben we ook gesprekken mee gevoerd. Daar werd de landelijke partij ook wel wat nerveus van. Het bleek al snel dat we op inhoud niet bij elkaar konden komen; ze stelden zich min of meer buiten de gesprekken, door bijvoorbeeld de klimaatproblematiek niet te erkennen.’
Darlings
De PvdA koos in Drenthe uiteindelijk voor het voortzetten van de oude coalitie met VVD, CDA en ChristenUnie. ‘We hadden alleen net een tekort aan zetels. Toen stonden we voor de keuze: ruilen we de ChristenUnie in voor GroenLinks, of gaan we voor een brede basis? We hebben voor het laatste gekozen. CU was voor ons ook een inhoudelijke bondgenoot bij het realiseren van een sociale agenda. Het werd allemaal wel wat duurder daardoor, maar we kregen wel een goede solide basis.’
Bijl: De gedeputeerden kregen gelijkwaardige portefeuilles, ondanks het verschil in grootte
Daarbij kozen de onderhandelaars voor een gelijkwaardige verdeling van de pakketten, ondanks dat ze niet allemaal even groot waren. ‘Alle gedeputeerden gingen door, maar we moesten de portefeuilles wel opnieuw verdelen. Aan iedereen is toen de vraag gesteld welk onderdeel ze wilden behouden en welk deel ze ter beschikking stelden. Welke van je “darlings” kon toch sneuvelen? Omdat we elkaar kenden, konden we ook open zijn naar elkaar. En zoals we in Drenthe zeggen: het had minder gekund. Kortom: wij waren tevreden met de uitslag.’
Ook potentiele mijnenvelden werden handig ontweken. ‘Rondom het stikstofbeleid keken ze in Drenthe al vooruit: ‘Voor de een was het te streng, voor de ander ging het niet ver genoeg. Toch hebben we ons al die jaren vastgehouden aan het akkoord, waarin we stelden dat we geen extra regels boven op de stikstofregels van de Rijksoverheid zouden opleggen. Dat was een goede bezweringsformule.’
Goede voorbereiding
Janssen merkt op dat een goede voorbereiding voor de onderhandelingen sowieso een slim plan is: ‘Wij zijn met onze fractie een weekend weggeweest naar Ameland. Daarin hebben we een top 10 samengesteld die we wilden binnenhalen tijdens de onderhandelingen, en welke portefeuille we wilden hebben binnen het college: dat was natuur, landbouw en water.’
Doordat het zo goed van tevoren was besproken, wisten onderhandelaars precies wat ze wilden bereiken aan de vijf onderhandelingstafels, zegt Janssen. ‘Zelfs de nieuwste fractieleden wisten ons verhaal goed te verwoorden hierdoor. Laat je ook niet ondersneeuwen met de brieven die buitenstaanders en belangenpartijen op je afvuren. Je moet je realiseren dat je daar tijdens de onderhandelingen nog niet veel mee kunt. Wel verderop in het proces.’
Janssen: Lever panklare stukken aan
Een andere tip van Janssen is om van tevoren al aan de tafel aan te sluiten met goede, concrete teksten. ‘De ambtelijke ondersteuning schrijft het coalitieakkoord vaak. Door kant-en-klare teksten mee te nemen, kun je hen faciliteren. Vaak nemen ze deze teksten namelijk letterlijk over. Dan ben je spekkoper.’
Smeulders noemt het eveneens van belang om een goede voorbereiding te doen: ‘Sommige partijen hadden hun verhaal niet op papier staan en zaten maar een beetje te babbelen aan tafel. Je moet van tevoren echt goed nadenken wat je wilt bereiken én wat je wilt dat er niet gaat gebeuren.’
Daarnaast had de PvdA in Noord-Brabant het geluk dat ze in de vorige periode in het college van GS zat. ‘Onze gedeputeerde Erik van Merrienboer had de portefeuille financiën. Hierdoor kon hij op ieder plan een alternatief bedenken en ook de financiële consequenties overzien. Een gedeputeerde aan tafel hebben, helpt. Die weet gewoon meer. En sowieso is het makkelijker als je een ervaren onderhandelaar meeneemt. De tweede keer dat ik onderhandelde, haalden we ook veel meer binnen.’
Janssen ziet juist het voordeel in van het niet benoemen van je gedeputeerde: ‘Wij hadden namelijk een inhoudelijk zeer deskundige kandidaat. Maar als we een andere portefeuille hadden gekregen, dan hadden we deze kandidaat niet naar voren geschoven.’
Te goed is ook niet goed
Kun je ook te goed onderhandelen? ‘Ja,’ zegt Janssen. ‘Wij moeten achteraf constateren dat we zoveel dossiers hebben gekregen, we waren zo eager om wat te kunnen bereiken, dat de gedeputeerde het niet kon bolwerken. Hij heeft toen de portefeuille milieu overgedragen aan een ander.’
En iets anders dat Janssen in retroperspectief dwarszit, zijn de stemverhoudingen in het college: ‘Bij ons heeft het CDA nu twee gedeputeerden, wij zijn iets te makkelijk akkoord gegaan met het aanleveren van één gedeputeerde. Binnen de discussies in GS merken we dat we dit onderdeel hebben onderschat. Dat hadden we anders moeten doen. Het is nu steeds 2 tegen 3. Andersom was plezieriger geweest.’
Tot slot heeft Bijl nog een tip voor de externe communicatie over de onderhandelingen: ‘Doe het zorgvuldig. Maak alles openbaar, ook ieder gespreksverslag. En koppel alles terug in openbare vergaderingen.’
Zoals gezegd beginnen de onderhandelingen nu. Met onze elf tips kom je al een eindje, maar na lezen van de reader Onderhandelen voor lijsttrekkers en hun medeonderhandelaars ben je helemaal klaar voor de spannende weken na 15 maart.
Afbeelding: Remko de Waal | ANP