Een beetje integer bestaat niet. Als de gevleugelde uitspraak, die Ien Dales inmiddels al bijna dertig jaar geleden deed, ergens van toepassing is, is het wel in Limburg. Na jaren van kleine en grote schandalen viel daar afgelopen maand het gehele college van gedeputeerde staten en is de chaos compleet. Wat is er aan de hand? Wat moet er gebeuren? En vooral wat kunnen we ervan leren?
‘Het krioelt hier al tijden van de experts over integriteit’
Jasper Kuntzelaers
Jasper KuntzelaersFractievoorzitter van Statenfractie Limburg
Heeft Limburg een lange geschiedenis met integriteitskwesties?
‘Ja, in de jaren negentig schreef NRC-journalist Joep Dohmen er al een boek over: de vriendenrepubliek.’
Is dat ook nu weer aan de orde?
‘Daar lijkt het wel op. Het gaat vaak om het opzoeken van de randen van het toelaatbare en daar dan weer een beetje overheen gaan. Bij de aanstelling van gedeputeerde Koopmans gaf hij bijvoorbeeld aan enkele nevenactiviteiten te blijven ontplooien. Daar is in de Staten over gediscussieerd en uiteindelijk mocht dat, mits hij zich niet zou bemoeien met de dossiers die daar aan vast zaten.’
Hoe werkte dat uit?
‘Zes jaar later blijkt dat een van de bedrijven, waar hij aan verbonden was, toch per mail contact met hem zocht in zijn functie als gedeputeerde. Hij zegt dat aan een ambtenaar te hebben gegeven, met als boodschap dat hij er niets mee kan doen en dat die ambtenaar er maar wat mee moet doen. Maar ja, als de machtigste gedeputeerde tegen een ambtenaar zegt “doe maar iets”, dan voelt dat niet vrijblijvend. En nu komt er een enquête over de vraag of het hier wel bij is gebleven, want hij heeft de schijn tegen.’
Integriteitskwesties zijn toch geen exclusief CDA- en Limburgs probleem?
‘Alle partijen kennen dit soort dilemma’s en problemen. Het komt in Limburg wel relatief vaak voor bij het CDA. Ze zijn de grootste partij in Limburg en hebben een machtsmonopolie. Ze zitten al meer dan 100 jaar in het college. Je kunt je afvragen of dat heel erg gezond is. Het antwoord daarop is nee.’
Wat moet er veranderen?
‘Je zult naar een andere bestuurscultuur toe moeten. Concreet betekent dat dat benoemingen in openbare sollicitatieprocedures met objectieve selectiecriteria moeten worden gedaan. En heel belangrijk: een open en transparante houding als je dan vervolgens benoemd bent. Nu is het zo dat stukken alleen achteraf met dure WOB-procedures openbaar worden gemaakt als het mis gaat. Die openbaarheid moet voortaan in het proces zitten. Als je correspondeert met de overheid, kun je dan bijvoorbeeld als eis opnemen dat partijen van tevoren al toestemming moeten geven voor latere openbaarmaking van de stukken.’
Is er veel aandacht voor integriteit in Limburg?
‘Het krioelt hier al tijden van de experts over integriteit. Er zijn tweemaandelijkse sessies met politici, professoren en integriteitsspecialisten. Dus ja, aan een gebrek aan aandacht ligt het niet, in 2016 kreeg onze werkgroep integriteit kregen zelfs de Ien Dales Award voor integriteit. En tóch gaat het nog mis.’
Wat zou je collega politici willen adviseren?
‘Het zit ‘m in drie dingen. Kritische journalistiek, zelf politiek scherp blijven en durven optreden als het mis gaat. Ik gun iedere overheid een journalist als Joep Dohmen. Iemand die zó diep in de materie en de netwerken zit en zoveel ervaring heeft, heb je nodig om zaken boven water te krijgen. Daarnaast moet je er gewoon rekening mee houden dat het altijd kan gebeuren. Dus niet comfortabel worden in de gedachte dat het wel goed zal gaan. En ten derde: als het toch mis gaat, niet bang zijn om boos te worden en in te grijpen.’
Ze vinden oprecht niet dat ze iets verkeerds doen
Wiel Blezer
Wiel BlezerFractievoorzitter in Eijsden-Margraten
Bij de integriteitscasus die in de provincie speelt, was ook de - inmiddels opgestapte - burgemeester van Eijsden-Margraten betrokken. Wat is er precies aan de hand?
‘De burgemeester van onze gemeente was voorzitter van de raad van toezicht van de Limburgse Natuur- en landschapsstichting IKL. Die stichting kreeg jaarlijks rond de € 3 miljoen aan subsidie van de provincie. De directeur kreeg voor 0,6 Fte al € 118.000, maar ging naar 0,7 Fte en wilde daarvoor een beloning van € 140.000.
Al met al een substantiële verhoging, maar ook daar bleef het niet bij. Er zijn ook vier bv’s opgericht door de directeur van IKL. Vanuit IKL kregen die bv’s dan opdrachten, waar veel subsidie voor beschikbaar werd gesteld door onze gemeente, maar ook door vele andere gemeenten. Vervolgens sluisde de directeur van het IKL opdrachten en gelden door naar een van zijn 4 bv’s. De raad van toezicht met onze burgemeester als voorzitter liet dit allemaal gebeuren.’
Waarom zijn er relatief vaak integriteitszaken in Limburg?
‘De cultuur is er hier een van ons-kent-ons. We hebben ook een sterk verenigingsleven, iedereen hoort wel ergens bij. Als je dan al heel lang op dezelfde plek zit en je partij al sinds mensenheugenis in het college zit, ben je denk ik eerder geneigd om anderen iets te gunnen.’
Zou je willen pleiten voor maximale termijnen?
‘Zeker, in mijn optiek zou het maximaal 8 tot 12 jaar moeten zijn. En dan het liefst acht jaar.’
Wat is er nog meer nodig?
‘Meer richtlijnen over wat wel en niet integer is zou ook goed zijn. Je ziet toch vaak dat mensen die betrapt worden, helemaal niet het idee hebben iets fout te doen. Ze snappen niet eens dat wat ze doen verkeerd is. Nu is dat ook weer het geval: in de IKL-kwestie vond men het niet gek dat je werk en geld naar je eigen bedrijf doorsluist.’
Wordt het thema integriteit vaak besproken?
‘Regelmatig, maar de praktijk is lastig: ik zit als eenmansfractie in de oppositie. We hebben een hele zwakke gemeenteraad: het college heeft een zeer grote meerderheid en er is geen sprake van dualisme. De wethouders zitten gewoon bij de raadsleden aan tafel. En die raadsleden lezen stukken vaak niet, omdat ze de wethouder wel geloven als die iets verbaal heeft toegelicht.’
Hoe kun je die raad versterken?
‘Dat is het lastige. Als je zoals hier twee dominante coalitiepartners hebt, kan je daar moeilijk doorheen breken. Zeker als de coalitiepartijen op vaak goede argumenten en voorstellen van de oppositie arrogant en neerbuigend reageren. Ze willen meestal niet eens het debat aangaan. Dat is jammerlijk en slecht voor een goede democratie.’
Zijn kiezers het niet een keer zat, al die vriendjespolitiek?
‘Ik denk dat wat er nu gebeurd is wel iets kan doen veranderen en dat de huidige coalitiepartijen het bij de gemeenteraadsverkiezingen wel zwaarder dan normaal gaan krijgen. Je hoort ook vanuit de burgers heel veel kritiek op hun reilen en zeilen.’
Het vergoelijken moet stoppen
Jan Wijnen
Jan WijnenFractievoorzitter in Horst aan de Maas
Voor de IKL-affaire was jullie gemeente in het nieuws, toch?
‘Klopt. Op enig moment is Raymond Knops (demissionair staatssecretaris, red) met de vraag gekomen om op zijn eigen grond een woning te bouwen. Dat kon, maar de gemeente Horst aan de Maas was toen net bezig met beleid over maximale afmetingen van woningen. Precies rond die tijd vroeg Knops een grotere woning aan dan het oude beleid toestond.’
Anticiperend op het nieuwe beleid?
‘Ja, hij wist dat dat er aan kwam.’
Dat klinkt niet echt als een hele spectaculaire integriteitskwestie?
‘De burgemeester gaf snel aan dat er niets aan de hand was, maar dat was iets te kort door de bocht. De schijn is nooit helemaal weggenomen dat er toch sprake was van vriendjespolitiek via CDA-partijlijnen. Maar inderdaad: in alle oprechtheid was dit geen enorme integriteitskwestie.’
Dus niks aan de hand verder?
‘Juist wel. Er wordt aan alle kanten continu gerommeld met de regels hier. Er is een onzichtbare bestuurslaag in Limburg, tussen de provincie en de gemeente in. Het wordt wel eens een old boys network genoemd, maar hoe je het ook noemt: het gaat in ieder geval om mensen die elkaar heel goed kennen, veel samen doen en een netwerk dat ondanks tal van integriteitsonderzoeken nog steeds in stand blijft.’
Wie zitten er in dat netwerk?
‘Het CDA en landbouworganisaties LLTB, de Limburgse land- en tuinbouwbond, maar bijvoorbeeld ook het waterschap waar het CDA altijd de meerderheid heeft. En onlangs hadden we natuurlijk het IKL, waar Wiel het al over had. Het is allemaal met elkaar verweven: in functies, bedrijven, overheid en persoonlijke relaties.’
Hoe doorbreek je dat?
‘Dat is een goede en lastige vraag. Ik worstel er al langer mee. Die mensen kennen elkaar door en door. Juist omdat die laag niet zichtbaar is, kun je ‘m ook niet vastgrijpen. Vroeger ging je naar de kerk als je iets verkeerds had gedaan en dan werden al je zonden vergeven. Dat gevoel van onaantastbaar en onaanraakbaar zijn, leeft nog steeds. Het gevoel van: “Wij hebben toch het beste voor met iedereen? We doen het toch goed?”’
Gáát er iets gebeuren?
‘Ik hoop, dat er nu iets gaat gebeuren nu het college van gedeputeerde staten en de burgemeester in Eijsden-Margraten zijn opgestapt. Landelijk heeft het nauwelijks de aandacht. Door onze geringe grootte – lokaal en landelijk – kunnen we als PvdA ook minder dan we zouden willen.’
Wat zou de PvdA wel kunnen doen?
‘We zouden kunnen beginnen door overal – lokaal, provinciaal en landelijk – dezelfde vragen te gaan stellen en door te kijken of we met andere politieke partijen gezamenlijk kunnen optrekken richting Den Haag om er serieus werk van te maken. Dat zal nog lastig zat zijn: ze zitten hier in een vissenkom met mensen die elkaar hun hele leven tegenkomen, hebben allemaal een Calimero-gevoel ten opzichte van de Randstad en vergoelijken dus ook nog eens allemaal wat ze doen. Dat moet echt stoppen.’
Afbeelding: John Peters | ANP