Gratis openbaar vervoer is helemaal niet gratis. Het is te duur. Het lost het fileprobleem niet op. Is niet per se beter voor het milieu. En zo zijn er een hele hoop (drog)redenen waarom gemeentebesturen afzien van gratis openbaar vervoer. In de plattelandsgemeente Het Hogeland in Groningen is er toch voor gekozen om minima kosteloos gebruik te laten maken van ov. En duur? Dat valt volgens de wethouder (vooralsnog) wel mee.
In Het Hogeland is het gratis openbaar vervoer per 1 september geïntroduceerd voor zo’n 4500 mensen die maximaal 120% van het minimumloon verdienen. In de daluren kunnen zij instappen in de trein en bus om door de hele provincie Groningen te reizen. Ze hoeven alleen een ov-chipkaart van € 7,50 aan te schaffen.
De gemeente kwam vorig jaar met het idee voor het gratis ov na het aanpassen van het minimabeleid, vertelt wethouder Mariëtte de Visser. ‘Wij zijn een uitgestrekte plattelandsgemeente, met het een na grootste oppervlak van Nederland. Dat betekent dat je best een lange reistijd hebt als je van de ene naar de andere kant van de gemeente gaat. Tot een of twee dorpen verderop kun je nog wel fietsen, maar daarna wordt het te ver. Wil je dan met het openbaar vervoer reizen, bijvoorbeeld met je gezin, dan heb je hoge kosten.’
Zelf een bus aanschaffen
Daarbij kwamen ook signalen van maatschappelijke organisaties die hun doelgroep niet wisten te bereiken, zegt De Visser. ‘De kledingbank vertelde bijvoorbeeld dat ze een bus hadden aangeschaft, omdat hun klanten niet op locatie konden komen. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. Daarnaast betaalden we voor statushouders en mensen die re-integreerden of gebruikmaken van de Participatiewet ook al de bonnetjes voor het openbaar vervoer.’ Het geld van die bonnetjes, is nu verwerkt in het minimabeleid. ‘En bovendien hoeft er geen ambtenaar meer naar die bonnetjes te kijken; dat was heel arbeidsintensief.’
De Visser: Gratis ov geeft onze inwoners vrijheid
Naast de geldkwestie, is er nog een belangrijker verhaal voor De Visser: het meedoen van een groep aan de samenleving, die anders meer langs de zijlijn blijft staan. ‘Dit zijn ook mensen die mantelzorger zijn, die vrijwilligerswerk doen of die gewoon op familiebezoek willen gaan. Of in de zomer lekker op het strandje aan het Lauwersmeer willen liggen. Normaal gesproken belemmert de prijs van het ov dus het meedoen aan de samenleving. Terwijl we er als gemeente ook belang bij hebben dat onze inwoners vrijwilligerswerk en mantelzorg doen, en ze niet in een sociaal isolement raken. Het gratis ov kan ze vrijheid geven.’
De gemeente heeft bewust gekozen om mensen in de daluren gratis te laten reizen. ‘Dan vervoert men vaak lege stoelen; in de spits is het drukker. Ik denk dat dit soort initiatieven daarom ook minder goed zijn gelukt in grote steden, omdat iemand die gratis reist eigenlijk de plek bezet houdt van een betalende klant. Het kostenplaatje is dan anders.’
Succes of slecht onderhandelen?
In Schiedam is de proef met gratis openbaar vervoer voor minima een paar jaar geleden ten onder gegaan. Aan z’n eigen succes, aldus de verklaring van de gemeente. Door slecht onderhandelen van de wethouder, meent PvdA-fractievoorzitter Petra Zwang van haar kant. ‘De wethouder is na de verkiezingen veel te laat in actie gekomen. Het was geen prioriteit. Toen werd het hele verhaal te duur en is nooit gevraagd aan vervoerder RET of het wat goedkoper kon. Vervolgens is het afgeschaft. Ik ben er nog steeds ziek van.’
Zwang: Iedereen was tevreden, maar toch kreeg de pilot geen vervolg
Want ja, eigenlijk was iedereen razend enthousiast een aantal jaar geleden, stelt Zwang. ‘Iedereen wilde dat het voor altijd zou blijven. Vlak voor de verkiezingen werd er zelfs hiervoor een motie door álle partijen ingediend. We kregen namelijk ontzettend veel mooie bijvangsten: mensen die uit hun sociaal isolement kwamen, die makkelijker op zoek konden naar werk, mantelzorgers en vrijwilligers die beter hun taak konden uitvoeren. En ja, dan waren er ook mensen die aan het beginpunt van de tram instapten en dan pas aan het eindpunt uitstapten. Veel tegenstanders van gratis ov zeggen dan dat het vooral functioneel moet zijn. Is zo’n plezierritje erg? Mag je als je arm bent het niet leuk hebben?’
Penny wise, pound foolish
De kosten vielen wat Zwang betreft dan ook wel mee: ‘Natuurlijk, op je begroting zie je een groot bedrag staan, maar als je het terugrekende per inwoner, viel het reuze mee. Bovendien zagen we dat het voldeed aan een behoefte: 70% van de doelgroep maakte er gebruik van. Het is wat mij betreft dan ook penny wise, pound foolish, omdat de kosten op een ander vlak alleen maar hoger worden. Wat ons betreft is het onder aan de streep dan ook echt goedkoper.’
In Nijmegen is er een pas voor mensen met een inkomen tot 130% van het minimumloon. Jaarlijks moeten ze daar € 25 voor betalen, en dan kunnen ze buiten de spits om gratis met het openbaar vervoer. Een goed alternatief, vindt PvdA-fractievoorzitter Ammar Selman. ‘Ik heb weleens overleg gehad met ambtenaren om het helemaal gratis te maken, maar we zijn afhankelijk van de concessies van de provincie hierin. Maar ja, als er een politieke wil is, dan is er ook altijd een weg.’
Selman: ‘Er zitten zoveel voordelen aan, dat is lang niet altijd uit te drukken in keiharde euro’s’
In Nijmegen was er eerst alleen een pas voor 65-plussers en in de afgelopen twee jaar is daar ook de minimapas bijgekomen. Het kost jaarlijks zo’n € 800.000. ‘Dat klinkt als veel geld, maar volgens mij is het helemaal niet te duur. Zeker niet als je kijkt wat het doet voor mensen. Er zitten zoveel voordelen aan, dat is lang niet altijd uit te drukken in keiharde euro’s. Maar er is een positief effect op de luchtkwaliteit in de stad en de maatschappelijke opbrengsten zijn ook hoog. Het maakt mensen mobiel, het is goed tegen eenzaamheid, ze kunnen weer naar een aangrenzend natuurgebied in de stad. Daar wil ik graag geld aan uitgeven. De effecten en voordelen voor inwoners zijn enorm, het zet ze in hun kracht en maakt ze minder afhankelijk. Het is goed voor hun vrijheid en welzijn.’
Nulmeting
Volgend jaar wordt de pilot in Het Hogeland geëvalueerd, vertelt wethouder De Visser: ‘We hebben een nulmeting gedaan, met de vraag hoe mensen erover denken. Straks komt er weer een vragenlijst, waarin we bijvoorbeeld ingaan op de vragen hoe vaak en met welk doel ze gebruik hebben gemaakt van het gratis openbaar vervoer. Onze belangrijkste doelstelling is immers meer participatie. Daarnaast bekijken we aan de hand van chipkaartgegevens welke trajecten er bijvoorbeeld populair zijn en welk percentage van de doelgroep gebruikmaakt van de mogelijkheden. Ik ben er heel erg benieuwd naar. Het is voor ons ook een spannende stap.’
Selman: De autodruk wordt aanzienlijk lager en dat komt het leefklimaat ten goede
Zwang vindt dat de landelijke politiek zich moet inzetten voor gratis openbaar vervoer. Ook Selman wil kijken of er uitbreiding mogelijk is, in eerste instantie in de regio en ook voor mensen die niet behoren tot de minimadoelgroep. ‘Zij zouden dan een hoger tarief moeten betalen. Het zou ook goed zijn als mensen hun auto aan de rand van de stad parkeren en vervolgens met de bus gratis verder kunnen reizen. Dat zou de autodruk aanzienlijk lager maken en komt het leefklimaat ten goede. De binnenstad is een huiskamer voor mensen die er op bezoek komen, maar het is ook een woonwijk, waar je een goed leefklimaat wilt hebben. Ook is prijsdifferentiatie mogelijk, zodat mensen bijvoorbeeld voor een hogere eigen bijdrage in de spitsuren vrij kunnen reizen.’
Afbeelding: Kees van der Veen | ANP