De Autoriteit Persoonsgegevens deed begin november een klemmend beroep op de Eerste Kamer om de wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden (WGS) niet aan te nemen en terug te sturen naar de Tweede Kamer. Voorzitter Aleid Wolfsen vreest dat de wet voor een nieuwe toeslagenaffaire zal zorgen en hij staat daarin niet alleen: zelfs regeringspartij D66 stemde tegen de wet. Maar: de PvdA stemde vóór, waardoor de wet in de Tweede Kamer toch een meerderheid kreeg. Was dat met de kennis van nu wel zo’n goed idee?
‘De wet is op alle fronten veel te vaag’
Aleid Wolfsen
Aleid WolfsenVoorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens
De Autoriteit Persoonsgegevens is zeer kritisch op de WGS. Wat zijn de belangrijkste redenen daarvoor?
‘Om positief te beginnen: we zijn het eens met de doelstelling van de wet om fraude, witwassen en ondermijning tegen te gaan. Maar de wet zelf is op alle fronten veel te vaag. Hij staat toe om allerlei gegevens aan elkaar koppelen op basis van zeer algemene criteria. Er worden bijvoorbeeld vier samenwerkingsverbanden genoemd die informatie mogen delen als er “signalen” zijn.’
Wat is de definitie van ‘signaal’ in de wet?
‘Dat is nu precies het punt: die definitie is heel vaag, iets is namelijk een signaal als er een melding is van een van de partijen. Dus ook als er geen sprake is van een verdacht feit.’
Zitten er meer van die vaagheden in de wet?
‘Ja, de minister mag nieuwe partijen – publiek en privaat – toevoegen aan die samenwerkingsverbanden, zonder criteria voor die partijen. Ook kan de minister nieuwe samenwerkingsverbanden optuigen, waarvoor eveneens niets gedefinieerd is. De wet maakt zeer zware inbreuken op grondrechten van mensen mogelijk, waarbij je een heel precies beeld over hun gedrag krijgt tot en met iemands seksuele voorkeur aan toe. Maar dus ook van totaal onschuldige burgers. En deze meest verregaande inbreuk op grondrechten van mensen kan straks plaats vinden met de minste betrokkenheid van het parlement. In een democratie moet dat niet mogelijk zijn.’
Is het aannemelijk dat de Eerste Kamer de wet terugstuurt naar de Tweede Kamer?
‘Wij hebben zelf twee keer over de conceptwet geadviseerd, de Raad van State adviseerde ook en daarop is de conceptwet aangepast. Maar: volstrekt onvoldoende. Om een voorbeeld te noemen: je kunt momenteel pas door de politie worden onderzocht als je ergens van verdacht wordt, of als ze denken dat je iets weet over een criminele activiteit.
In de nieuwe wet gaat het echter om situaties waarbij je mogelijk verdacht zou kúnnen worden. De redenering is: als we alles met alles gaan koppelen qua data, dan vinden we misschien wel verdachten. Dat is de wereld op zijn kop natuurlijk.’
Is de bestaande wetgeving dan wel voldoende?
‘Kijk, bestaande instrumenten zitten over het algemeen vrij goed in elkaar, zoals voor antiwitwaswetgeving. Alleen: niet iedereen zet die instrumenten even goed in. Dat zag je laatst met de berichtgeving over de Rabobank die nog steeds te weinig aan witwassen zou doen. En eerder al met de ING die daar ook totaal onvoldoende aan deed. Al met al is mijn verwachting dat de Eerste Kamer heel kritisch zal zijn ja.’
En als de wet wel wordt aangenomen?
‘Net als SyRi, dat afgeschoten is gelukkig, zal de wetgeving dan voor een belangrijk deel in strijd zijn met het grondrechtenrecht. Dan zadel je politie en justitie op met een wet die ze in de praktijk niet mogen toepassen. Dat lijkt me ook nog wel een relevant punt. Wellicht komen ze met een novelle.’
Het is al een tijdje geleden dat de wet door de Tweede Kamer is aangenomen. Sindsdien is er veel nieuws gekomen over wat er in de toeslagenaffaire allemaal mis is gegaan. Denk je dat de Tweede Kamer anders zou kijken naar de WGS als die nú voor zou liggen?
‘Zeker, want deze wet is zo vaag en maakt zoveel mogelijk, dat je maar moet vertrouwen op een gewetensvolle uitvoering in de praktijk. We hebben het bij de WGS over veel grotere, veel omvangrijkere vormen van verwerking. Dat kan heel massaal verkeerd uitpakken.’
Kun je daar een voorbeeld van geven?
‘In de toeslagenaffaire is ergens een sfeer ontstaan dat mensen met een tweede nationaliteit fraude pleegden, waarna tal van mensen bij wie daar helemaal geen sprake van was toch van fraude werden beticht. Met de WGS in de hand zou een wraakzuchtige ex of een jaloerse buurman een tip kunnen aanleveren dat iemand iets heeft misdaan. Een samenwerkingsverband kan dan op basis daarvan alle gegevens van die persoon aan elkaar koppelen onder het motto “wie weet vinden we iets.” Het verweer van de minister zal zijn: er zal niemand worden veroordeeld die niets heeft gedaan. Maar de geschiedenis – juist de recente – heeft ons geleerd dat dat in de praktijk wel gebeurt. Belangrijker: in een rechtsstaat kan dit gewoon niet, iemand zonder concrete verdenking aanpakken.’
Als we het niet goed regelen is de toeslagenaffaire slechts het begin
Jeroen Recourt
Jeroen RecourtLid van de Eerste Kamer
De Autoriteit Persoonsgegevens schrijft dat de WGS de deur wagenwijd openzet voor een onbegrensde surveillance door een onbegrensde hoeveelheid partijen, publiek en privaat. Dat klinkt niet goed.
‘Nee, waar in China de staat haar burgers overal digitaal volgt en in de VS de grote techbedrijven dit doen, moeten we er in Europa voor waken om digitale ontwikkelingen in te zetten die burgers zouden beschermen. In de Eerste Kamer is de PvdA samen met GroenLinks een tijdje geleden al begonnen met het opstellen van criteria, waar wetten in dit kader aan getoetst moeten worden. Hoe voorkomen we dat kunstmatige intelligentie de rechtsstaat ondermijnt?’
De WGS zou te vaag zijn. Klinkt dat als een aanzet voor een nieuwe toeslagenaffaire?
‘Ja. Dat klopt. Als je de belangen van burgers niet goed vastlegt op het niveau van de wet, dan zie je dat om redenen van efficiency, maar ook vanwege de inzet van geautomatiseerde, ondoorzichtige processen, zeer ongewenste uitkomsten mogelijk zijn. Je moet dus vooraf borgen dat dat niet het geval is.’
De Wet Digitale Overheid ligt in de Eerste Kamer ook al een tijdje onder vuur wegens te vage omschrijvingen in de wet. Gebeurt dit alleen met IT-gerelateerde wetten, of kom je dit in de Eerste Kamer ook op andere dossiers veel tegen?
‘Ook op andere dossiers, bijvoorbeeld in de Omgevingswet. Daar zijn we in de Eerste Kamer heel kritisch op de uitvoerbaarheid. Is de overheid er wel klaar voor om burgers op een goede manier ondersteuning te bieden en te beschermen? Uitvoerbaarheid is natuurlijk een van de eerste dingen waar de Eerste Kamer op toetst. Maar we zijn inderdaad nu extra scherp op digitale aangelegenheden. Als we dat niet goed regelen was de toeslagenaffaire maar het begin. Denk aan discriminatie, uitsluiting en privacy-schendingen.’
Snap je de gedachte achter de WGS?
‘De WGS heeft een goed doel: bestrijding van de georganiseerde criminaliteit. Dat is prima, maar het middel, daar maken we ons zorgen over. Als de overheid met deze wet haar eigen integriteit en betrouwbaarheid verder zou laten afkalven, zijn we veel verder van huis.'
SyRi werd eerder ook van tafel geveegd, terwijl dat om vergelijkbare bezwaren over de wet ging. Waarom zit de PvdA er in de Tweede Kamer nu kennelijk ineens anders in?
‘Die vraag hoort natuurlijk in de eerste plaats bij hen thuis, maar zij hebben kennelijk de afweging tussen criminaliteitsbestrijding, privacy en gegevensbescherming anders gemaakt. Wij zijn in de Eerste Kamer gericht op rechtmatigheid en uitvoerbaarheid en als het om de WGS gaat, dan hebben wij gewoon grote zorgen over deze wet. Daarom hebben we extra voorlichting gevraagd en dat helpt ons bij onze uiteindelijke beslissing.’
De wet is niet goed en moet terug naar de Tweede Kamer
Barbara Kathmann
Barbara KathmannLid Tweede Kamer
Waarom is de PvdA-fractie in de Tweede Kamer akkoord gegaan met de WGS, ondanks alle bezwaren?
‘Toendertijd zijn we daar mee akkoord gegaan, omdat er een grote roep was, zeker vanuit burgemeesters, om iets te doen aan ondermijnende criminaliteit. Dat is immers betonrot voor onze democratie. Om dat te bestrijden is zo’n instrument nodig.’
Toendertijd? Het standpunt is dus veranderd?
‘Ja. We hebben daarna bij de toeslagenaffaire gezien wat er mis kan gaan. Bij de overheid dus al, laat staan bij private partijen. We hebben daarom meegestemd met de motie Ouwehand om de wet alsnog in te trekken. Daar was helaas geen meerderheid voor in de Tweede Kamer. En nu ligt de wet dus bij de Eerste Kamer. Maar daar gaan ze op advies van de Autoriteit Persoonsgegevens waarschijnlijk besluiten om de wet niet aan te nemen.’
Waar baseer je die verwachting op?
‘In de wandelgangen hoor ik dat het rapport van de Autoriteit Persoonsgegevens erg serieus wordt genomen. Zeker in het licht van de toeslagenaffaire kan dat ook niet anders.’
Nog even over de Tweede Kamerfractie: op zich is het trouwens best bijzonder dat een partij terug komt van een eerder genomen besluit?
‘Dat klopt, maar het is echt nodig. We moeten ondermijnende criminaliteit absoluut aanpakken, maar dat mag niet ten koste gaan van onschuldige burgers. We zien nu dat de risico’s daarop groot zijn. Dus die les is zeker geleerd ja.’
Wat zou de Eerste Kamer moeten doen?
‘Aangeven dat de wet terug moet naar de Tweede Kamer. Wat mij betreft dus geen novelle, maar echt opnieuw naar de Kamer.’
Vind je ook dat er vaak rommelige wetgeving is op het gebied van digitale aangelegenheden?
‘Wetgeving op het gebied van verwerking van data en datagebruik is vaak niet duidelijk. Daarom is het ook heel goed, dat de commissie digitale zaken er nu is. Die zorgt voor meer scherpte op digitale zaken dan ooit tevoren. We letten er nu bijvoorbeeld goed op dat wetten alleen aangenomen worden als er voldoende toezicht geregeld is. Die wordt nu vaak af- in plaats van opgeschaald. Met de opkomst van artificial intelligence en het gebruik van algoritmes is er echt veel meer nodig. De tijdelijke commissie had gelijk: de kennis is er niet, de aandacht is er niet en dan gebeuren er gewoon verkeerde dingen. Dat gaat vanaf nu hopelijk anders.’
Afbeelding: Bart Maat | ANP