De komende gemeenteraadsverkiezingen vinden plaats onder uitzonderlijke omstandigheden. Omstandigheden die van dag tot dag verschillen, en van invloed kunnen zijn op de uitslag: de oorlog in Oekraïne, de opvang van vluchtelingen, een cyberaanval op de verkiezingen. De eerste twee zijn inmiddels werkelijkheid en de derde is niet meer ondenkbaar.
Of de kiezer een nog verdere ruk naar rechts zal maken, de voorkeur zal geven aan lokale partijen of juist zijn heil zoekt bij partijen die solidariteit hoog in het vaandel hebben staan, valt lastig te voorspellen. Dat doen we dan ook niet. Wel willen we je een aantal tips geven voor de fase na de verkiezingen: de onderhandelingen over een nieuwe coalitie. Eigenlijk beginnen die al voor de verkiezingen. Nu dus.
Versplintering en vervlakking
Allereerst is het daarbij belangrijk om het speelveld in kaart te brengen. De laatste periode is de versplintering toegenomen en zijn er steeds meer partijen in de raad vertegenwoordigd. Voor een groot deel is de toename toe te schrijven aan lokale partijen. Bovendien eindigen de gemeenteraden door tussentijdse splitsingen vaak met meer partijen dan ze begonnen zijn. Het is de vraag of deze splitsingen op eigen kracht meedoen en na de verkiezingen terugkomen.
Maar feit is dat de versplintering een factor van belang is bij de komende onderhandelingen. Daar komt bij dat veel partijen ongeveer even groot zijn. Vervlakking noemen we dat: de grootste partij torent vaak niet meer boven de andere partijen uit, terwijl veel partijen ongeveer evenveel zetels hebben. Daardoor heb je meer partijen nodig om een coalitie te vormen en zijn de partijen onderling vaak inwisselbaar. Ook dit is van invloed op je onderhandelingspositie.
Meer wethouders dan verwacht
De PvdA heeft in de afgelopen periode aan meer coalities deelgenomen dan je op basis van het zetelaantal zou mogen verwachten. Dat heeft te maken met onze bestuurskracht. Wij worden nog steeds gezien als een partij die goede bestuurders levert. In de onderhandelingen kan dit een voordeel opleveren. Tegelijkertijd moet je er op bedacht zijn dat andere partijen vinden dat je kleeft aan het pluche en dat ze je de arrogantie van de macht verwijten.
Dat de PvdA in 2018 kleiner is geworden, heeft invloed gehad op onze onderhandelingspositie. Op een aantal uitzonderingen na zijn we niet meer de grootste partij. Daardoor hebben we zelden het initiatief bij de onderhandelingen. Ondanks dat er voorbeelden zijn van gemeenten waar om de grootste partij heen wordt gewerkt, stippelen de grootste partijen meestal nog steeds de koers uit en bepalen ze met wie gepraat gaat worden.
Al begonnen voordat de stemmen geteld zijn
Zoals gezegd beginnen de onderhandelingen vaak al voordat de laatste stemmen geteld zijn. Je weet immers al hoe de verhoudingen liggen, wie wie op het persoonlijke vlak aardig vindt, wie met wie wil en over welke standpunten hard onderhandeld moet worden. Maar als de uitslag bekend is en je precies weet hoe jouw fractie ervoor staat, begint het natuurlijk pas echt. Hoe maak je de onderhandelingen tot een succes?
15 tips en 1 bonustip
1. Ken het lokale speelveld
Wat je nu al weet is welke partijen mee doen aan de verkiezingen. Wie zitten er al in de raad? Welke nieuwkomers zijn er en waar staan zij voor? En uit hoeveel lokale en landelijke partijen kan er gekozen worden? Daarbij is het belangrijk om naar je eigen positie te kijken: doe je mee als PvdA, in een lijstcombinatie of in een progressief verband?
2. Investeer in goede persoonlijke verhoudingen
Lokale politiek is vooral mensenwerk. Bij het vormen van coalities spelen krachtsverhoudingen een belangrijke rol, maar de menselijke factor is minstens even, zo niet belangrijker. Als mensen niet goed met elkaar overweg kunnen, ligt het zoeken van samenwerking niet voor de hand. Toch kan het vanwege een ingewikkelde uitslag wel noodzakelijk zijn om te gaan samenwerken.
Het is daarom belangrijk om al vroegtijdig op de persoonlijke verhoudingen te investeren. Stel je vooraf de vraag of de verhoudingen met de hoofdrolspelers van andere partijen op orde zijn. Voer het debat inhoudelijk, maar weet dat het weinig productief is voor de onderhandelingen om de lijsttrekker van de andere partij in de krant weg te zetten als leugenaar. En vergeet daarbij niet om ook te kijken naar de persoonlijke verhoudingen van de andere fractieleden. Kunnen zij goed overweg met raadsleden van andere partijen?
3. Weet wat je wilt
Formuleer de inhoudelijke kern van je programma kort en bondig in enkele heldere punten. Belangrijk voordeel: je zorgt er op deze manier voor dat onze partij binnen en buiten het gemeentehuis een duidelijke agenda en een helder profiel heeft. Kijk in het bijzonder naar hoe de tweedeling kan worden verkleind of juist wordt vergroot met bepaalde compromissen.
Zoek daarbij wel naar een evenwicht tussen niet-onderhandelbare strijdpunten én het idee dat de PvdA alles slikt om maar mee te kunnen besturen. Wanneer er in je verkiezingsprogramma bijvoorbeeld 33% sociale huur staat en je dat tot inzet van de campagne hebt gemaakt, dan ligt het niet voor de hand om daarover water bij de wijn te doen.
4. Weet wat andere partijen willen
Analyseer de programma’s van andere partijen zorgvuldig en ken de kern. Weet wat voor hen van belang is, bedenk hoe je daar tegen over staat en stel vast welke compromissen mogelijk zijn. Op deze manier heb je het inhoudelijke speelveld van de onderhandelingen al min of meer in kaart gebracht. Eventuele stembusakkoorden kunnen ook een rol spelen.
5. Gebruik kerndossiers
In onderhandelingen spelen zeer uiteenlopende zaken een rol. Het gaat over de woningbouw, de toegang tot zorg, het economisch klimaat, de Participatiewet, de minimaregelingen, buurthuizen, verkeer, parkeren, sport, het zwembad en nog veel meer. Zorg daarom voor goede overzichten: wat heeft er de afgelopen vier jaar gespeeld? En wat gaat er de komende vier jaar spelen? Ken ook de financiële gevolgen. Als er de afgelopen vier jaar besluiten zijn genomen, die de begroting op slot hebben gezet, is dat belangrijke informatie voor de onderhandelingen.
Inventariseer daarbij ook lokale voetangels en klemmen. Onderhandelingen lopen zelden stuk op grote, ingewikkelde beleidsdossiers, maar bijna altijd op herkenbare lokale onderwerpen. Het zwembad dat al dan niet dicht moet, wel of geen autoverbod in de binnenstad of woningbouw op een gevoelige locatie. Wees hier op voorbereid en denk na over wat wel en geen acceptabele alternatieven zijn.
Door je eigen dossiers op orde te hebben, ben je niet overgeleverd aan de ambtelijke organisatie. Die – het is nooit helemaal uit te sluiten – soms een eigen agenda heeft.
6. Maak een reële inschatting van je eigen positie
Het politieke landschap is versplinterd. Er doen steeds meer partijen mee, partijen zijn vaker lokaal en de verschillende fracties kleiner. De verschillen tussen de partijen in zetelaantal onderling zijn gering. Dat maakt dat er meerdere varianten mogelijk zijn en dat er soms zelfs buiten de grootste fractie om geformeerd zal worden. Weet hoe inwisselbaar de PvdA-fractie is en hoe er over jouw fractie wordt gedacht. In het zoeken naar een juiste balans tussen on-onderhandelbare punten en zwakke knieën spelen deze vragen een belangrijke rol.
De mate waarin je scherp kunt onderhandelen, wordt voor een groot deel ook bepaald door de kans op een alternatieve coalitie en de vraag of andere partijen je er graag bij willen hebben. Soms is het sentiment om het zonder de PvdA te (blijven) doen nog steeds aanwezig. In andere gemeenten is dat juist andersom en willen andere partijen per se een PvdA-wethouder hebben, ondanks dat de PvdA maar één zetel heeft. De wethouder wordt dan bijvoorbeeld enorm gewaardeerd of de andere partijen willen de PvdA liever niet (nog een keer) vier jaar in de oppositie meemaken.
Formeren om een meerderheidscollege samen te stellen is gebruikelijk, maar realiseer je dat alternatieven niet uitgesloten zijn. Ook het gebruik dat de grootste partij in de formatie de regie heeft én houdt, is niet altijd zo. Machtsgrepen van de andere fracties liggen in een versplinterd politiek landschap steeds meer voor de hand.
7. Kies voor een zo open mogelijke procedure
Ook als je niet de grootste partij bent, kun je je sterk maken voor een zo open mogelijk proces. Dring aan op een openbare gemeenteraad, waarin het begin met de onderhandelingen wordt gemaakt. En stel bijvoorbeeld voor om maatschappelijke organisaties, vertegenwoordigers van wijken en ondernemers uit te nodigen voor een gesprek.
Denk daarbij eveneens na over de inbreng vanuit de ambtelijke organisatie. Zijn dit de directeuren of juist de inhoudelijk deskundigen? In deze procedure is het belangrijk om afspraken te maken over de rol van de griffier, de gemeentesecretaris en de burgemeester. Welke rol de griffie krijgt, bepaal je als raad immers zelf.
8. Werken met een informateur
Sommige gemeenten werken met een informateur of informateursduo. Deze wordt/worden meestal geleverd door de grootste partij(en). Kies (als je daar invloed op hebt) voor een ervaren bestuurder. Zij onderzoeken wie met wie wil en wat bespreekbaar is. Zij bepalen dus wie aan de onderhandelingstafel mogen gaan zitten. Daarmee drukken zij een belangrijke stempel op het verdere formatieproces. Het voordeel van een informateursduo is dat er vanaf het begin al twee typen opvattingen vertegenwoordigd zijn.
9. Wel of geen raadsakkoord
In de lokale politiek gaat het om het maken van politieke keuzes. Als fractie moet je het college verantwoordelijk houden voor gemaakte keuzes, zelf voorstellen indienen en je onderscheiden van andere fracties. Een raadsakkoord past daar niet zo goed bij. Wanneer je zo’n akkoord sluit, loop je het risico dat de raad de komende periode aan een zelfgekozen leiband ligt.
Ga daarom in principe altijd voor een collegeakkoord, tenzij de omstandigheden een raadsakkoord noodzakelijk maken. Wanneer de raad zo versplinterd is dat er geen normale coalitie gevormd kan worden of wanneer de verhoudingen voortdurend onder druk staan, kan dat het geval zijn.
10. Denk goed na over je onderhandelaar(s)
Het lijkt zo vanzelfsprekend dat de lijsttrekker onderhandelt. Maar is dat wel het geval? Heeft hij of zij tijdens de campagne niet juist het bloed onder de nagels van andere partijen vandaan gehaald? Ligt zijn of haar kracht wel bij onderhandelen? Kan hij of zij niet beter worden ingezet als formateur en laat je het echte onderhandelen over aan de fractievoorzitter? En wat als je lijsttrekker ook wethouderskandidaat is? Is het wel wenselijk dat die onderhandelt over de eigen toekomstige baan en portefeuille?
Daarnaast is het belangrijk om naar de samenstelling van het onderhandelingsteam te kijken. De stelregel is dat je de onderhandelingen minimaal met zijn tweeën voert. Maar wie kies je als tweede onderhandelaar: de financieel specialist of toch de afdelingsvoorzitter?
Voor onderhandelaars is het zaak om zich zo goed mogelijk voor te bereiden. Praat met de achterban, de nieuwe fractie, het afdelingsbestuur, de afdeling, de gemeentesecretaris, burgemeester en griffier. En vraag ook om een goede ondersteuning vanuit je fractie en afdeling.
11. Betrek de fractie bij de onderhandelingen
Na de verkiezingen wil de nieuwe fractie er vaak vol tegen aan. Dat is heel mooi, maar realiseer je wel dat nieuwe raadsleden minder weten dan hun doorgewinterde fractiegenoten. Tijdens onderhandelingen gebeurt er in korte tijd zoveel dat het risico op twee verschillende snelheden levensgroot is. Op dat moment liggen frustratie en irritatie op de loer. Probeer dat dus te voorkomen, zodat je fris de komende raadsperiode ingaat. Daarbij is het essentieel om van tevoren goede afspraken te maken over hoe je de fractie bij de onderhandelingen betrekt.
12. Voorkom tunnelvisie
Laat buitenstaanders meekijken. Vraag je te veel? Ben je juist te soepel? Wat is de beeldvorming? Gaat het tijdens de onderhandelingen alleen nog over cijfers en afkortingen of gaat het juist over de mensen? Als je heel dicht op de onderhandelingen zit, kun je deze vragen vaak niet goed beantwoorden. Daarom is het goed om betrokken buitenstaanders te benaderen voor feedback. Zorg ervoor dat dit mensen zijn die open en eerlijk tegen je kunnen en willen zijn. Bij voorkeur zijn dit niet de oud-bestuurders van je gemeente. Zij zijn vaak te veel bezig met oude beelden en vooroordelen.
13. Zorg voor strakke communicatie na de onderhandelingen
Aan de onderhandelingstafel gaat het vaak goed. Maar na een intensieve sessie onderhandelen moeten de eigen fractie, de andere fracties en de pers worden geïnformeerd. Zeker de pers is meer geïnteresseerd in verschillen dan in overeenkomsten. Maak goede afspraken over het communicatietraject. Wie informeert wie en wat wordt er gezegd? Vergeet daarin de social media niet.
14. Gun je nieuwe coalitiepartners ook wat
Weet dat alle onderhandelende partijen ook met een goed verhaal naar buiten moeten kunnen komen. Jouw positieve onderhandelingsresultaat moet voor de ander verdedigbaar zijn. Wanneer dat niet zo is, kun je daar lang last van hebben. Er is een dunne lijn tussen zelfverzekerd en arrogant. Gun de ander wat. Je hoeft niet het onderste uit de kan te halen.
15. Houd rekening met een rol in de oppositie
Er bestaat een reële kans dat het niet lukt om aan de coalitie deel te nemen. Momenteel neemt de PvdA in een derde van alle gemeenten deel aan het college van B&W. Sla op het moment dat de PvdA buiten de onderhandelingen valt, de deur niet zo hard dicht dat deze nooit meer open kan. Wellicht verandert de situatie nog gedurende het proces. Ook als dit niet zo is heb je als toekomstig oppositiepartij belang bij goede verhoudingen. Anders sta je niet alleen tijdens het formeren van een nieuw college, maar vier jaar buitenspel.
Bonustip
16. Aanbevelingen bij gezamenlijke lijsten of progressieve partijen zeker van belang
Ook als je deelneemt aan de verkiezingen met een gezamenlijke lijst of als onderdeel van een lokale partij zijn deze tips van belang. Juist dan is het belangrijk om het contact met de achterban, het betrekken en informeren van de leden van de verschillende partijen goed te organiseren. Let er op dat daarin niet één partij de boventoon voert. Samenwerking is altijd gebaat bij gelijkwaardigheid.
Als de onderhandelingen leiden tot deelname aan een coalitie, wordt het extra spannend. Van welke partij is de wethouder? Welke gevolgen heeft het eventueel opschuiven van de lijsttrekker naar de wethouderspost voor het evenwicht in de fractievertegenwoordiging van de oorspronkelijke partijen? En bedenk dat als je geen wethouderskandidaat in de eigen gelederen hebt, we je wellicht kunnen helpen met een wethouder van buiten.
De tips over onderhandelingen wordt elke vier jaar geactualiseerd op basis van de politieke ontwikkelingen. De oorsprong ligt in 2010 in een door Alard Beck en Paul Depla geschreven artikel voor het blad Lokaal Bestuur.
Meer - ook politiek inhoudelijke - tips vind je op het besloten gedeelte in onze reader Onderhandelen voor lijsttrekkers en medeonderhandelaars.
Afbeelding: Novum Media | ANP