Gemeenten komen al jaren geld tekort voor de jeugdzorg, waarvoor zij sinds 2015 verantwoordelijk zijn. Een arbitragecommissie heeft nu bepaald dat het Rijk met geld over de brug moet komen. PvdA-wethouders zijn tevreden met de uitspraak, maar houden een slag om de arm, benadrukken dat er meer nodig is en dat de buit nog niet binnen is.
Songül Mutluer ziet de uitspraak van de arbitragecommissie vooral als de ‘erkenning waar gemeenten naar snakten’. Volgens de Zaanse wethouder kampen gemeenten al jaren met tekorten en proberen ze allerlei maatregelen te treffen om jeugdzorgkosten beheersbaar te houden, zonder dat ze daarvoor de middelen krijgen uit Den Haag. ‘Deze uitspraak bevestigt dat die middelen nodig zijn.’
Het leek zes jaar geleden nog zo’n goed idee. Niet langer het Rijk, maar gemeenten werden vanaf 2015 onder meer verantwoordelijk voor de jeugdzorg. De verwachting - in retrospectief is ‘wens’ misschien beter - was dat gemeenten deze zorg direct efficiënter en dus goedkoper konden organiseren. Het Rijk bezuinigde flink.
Die verwachting werd in de jaren die volgden niet bewaarheid, blijkt uit meerdere rapporten. Zo schreef het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) in november dat de verwachtingen van de overheveling ‘te hoog gespannen’ waren: in de jeugdzorg bestaan nog steeds ‘knelpunten’. Recenter, in mei, schreef de Sociaal Economische Raad in een advies dat de jeugdzorg op korte termijn ‘kan en moet verbeteren’.
Mutluer: Deze uitspraak is de erkenning waar gemeenten naar snakten
En daar is geld voor nodig. Onderzoeksbureau Andersson Elffers Felix (AEF) becijferde eind vorig jaar dat gemeenten in 2019 zo’n 1,6 tot 1,8 miljard euro meer uitgaven aan jeugdzorg dan begroot. De zorguitgaven drukken zwaar op de gemeentelijke begrotingen: het lukte bijna een op de drie gemeenten niet een sluitende begroting te maken voor dit jaar. Naar aanleiding van het AEF-rapport ging het (inmiddels demissionaire) kabinet in gesprek met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), op zoek naar een structurele oplossing voor de tekorten.
Dit gesprek liep op niets uit, waarna de VNG in maart besloot een arbitrageprocedure te starten. Nooit eerder werd het middel ingezet in een geschil tussen het Rijk en lagere overheden. De uitspraak van de zogenoemde Commissie der Wijzen volgde eind mei: het Rijk moet structureel geld vrijmaken om het gat in de begroting te dichten. Voor volgend jaar gaat het om € 1,9 miljard, inmiddels toegezegd door demissionair staatssecretaris Blokhuis. Dat bedrag loopt jaarlijks af tot € 800 miljoen in 2028.
Uitvoeringsloket
‘Superbelangrijk,’ zo noemt Marinka Mulder de uitspraak. Het oordeel onderstreept voor de Renkumse wethouder nogmaals dat extra middelen voor de jeugdzorg keihard nodig zijn en zet daarnaast de verhouding tussen Rijk en gemeenten op een goede manier op scherp. ‘Uit de uitspraak blijkt dat gemeenten fatsoenlijk gefinancierd moeten worden voor de taken die ze krijgen. Dat wil het Rijk nog wel eens vergeten. Deze uitspraak geeft daar nu een nieuw zetje voor.’
‘Gemeenten worden door het Rijk gebruikt als uitvoeringsloket zonder middelen’, valt de Zutphense wethouder Annelies de Jonge haar collega Mulder bij. ‘Ik ben er voor de jeugdzorg bij gemeenten te houden, maar dan wel goed gefinancierd. Het Rijk moet de rol aannemen van partner en niet, zoals nu, van een donderwolk die boven het hoofd blijft hangen.’
De Jonge: We zijn gebruikt als uitvoeringsloket zonder middelen
Vanwege de hoge jeugdzorguitgaven moest in zowel Renkum als Zutphen bezuinigd worden de afgelopen jaren. Zo kon er in het Gelderse Renkum de afgelopen jaren minder geld naar de bibliotheek en naar het zwembad, vertelt Mulder. In Zutphen gingen de bezuinigingen ten koste van de verkeersveiligheid en de leefbaarheid. De Jonge: ‘Aan veel verwachtingen van bewoners kunnen we simpelweg niet meer voldoen.’
Mutluer herkent de bezuinigingsopgave. Investeringen in de openbare ruimte konden niet gedaan worden, extra geld om wijken leefbaarder te maken kwam er evenmin. ‘Die besparingen hebben direct impact op mensen’, zegt Mutluer erover.
Naïviteit
Ondanks de uitspraak van de Commissie der Wijzen is het nog maar de vraag of er ook na 2022 extra geld naar de gemeenten zal gaan. Staatssecretaris Blokhuis sprak een dag na de uitspraak van een ‘zwaarwegend advies’, de uitkomst zou ‘geen dictaat’ zijn. De wethouders houden dan ook een slag om de arm.
‘Weet je waar ik bang voor ben?’ zegt de Veendamse wethouder Ans Grimbergen. ‘Dat het weer een incidentele tegemoetkoming zal zijn. Wij hebben het geld structureel nodig. Dit wordt maar vooruit geschoven, daarom ben ik nog niet gerustgesteld. Ik houd mijn hart vast en mijn fingers crossed.’ De Jonge: ‘De toezegging geldt alleen voor 2022, dat is weer incidenteel. Maar de problemen zijn structureel, die krijgen we met eenmalig geld niet opgelost.’
Grimbergen: Ik ben bang dat het weer een incidentele tegemoetkoming wordt
De Zutphense wethouder geeft een praktijkvoorbeeld. ‘Het toegangsteam jeugd heeft structureel behoefte aan een extra jeugdconsulent. Met dit geld van het Rijk heb ik nu dekking voor een jaar. Moet er dan een inhuurkracht komen? Als die na een jaar dan weer weggaat omdat er niet meer geld komt, zijn we misschien wel verder van huis.’
Ook Mulder durft nog niet te rekenen op extra budget na 2022. ‘Mijn naïviteit heeft me eerder teleurgesteld. Het is zo klaar als een klontje dat er iets moet gebeuren, maar het kabinet is vaker niet over de brug gekomen.’
Paarden knuffelen
Toch is extra geld alleen onvoldoende om de problemen in de jeugdzorg aan te pakken, stellen de wethouders. Dat blijkt ook uit de uitspraak van de arbitragecommissie. Die schrijft dat onder meer de reikwijdte van de wet - wat valt er onder jeugdzorg en wat niet - en het beperkt sturende vermogen van gemeenten ten grondslag liggen aan de opgelopen kosten. ‘Aanpassingen zijn nodig om het systeem duurzaam te maken,’ aldus de commissie.
‘We moeten goed gaan kijken naar de afbakening van de jeugdzorg,’ zegt de Zaanse Mutluer. Ze wijst erop dat de jeugdwet een ‘open-einderegeling’ is. Dat betekent dat er geen budgettair plafond aan zit. ‘Het knuffelen van een paard, is dat jeugdzorg? Het heeft vast goede impact, maar we moeten afspreken wat wel en niet onder jeugdzorg valt.’
Mutluer: We moeten beter afspreken wat wel en wat niet onder jeugdzorg valt
Om toch zicht te houden op de budgetten, heeft de regio Zaanstreek Waterland zelf ‘budgetplafonds’ afgesproken met aanbieders. Wordt een dergelijk plafond overschreden, dan gaat de gemeente met de aanbieder in gesprek of betrekt het een andere zorgverlener waar dit plafond nog niet is bereikt. Indien nodig geeft de gemeente budgetgaranties af.
‘Op die manier hebben we dit jaar buiten het reguliere budget om nog geld kunnen vrijmaken om kinderen bij een orthopedagogisch dagcentrum te plaatsen,’ vertelt Mutluer. ‘Laatst kreeg ik daarover een berichtje van de moeder van een kind van 3 jaar. Ze stuurde een foto en schreef dat ze zo blij was dat haar kind naar het dagcentrum kon en zich zo goed ontwikkelde. Daar doe ik het voor als wethouder en daarom ben ik blij met de uitspraak van de commissie.’
Regionalisering
Als het aan voorzitter van Jeugdzorg Nederland Hans Spigt ligt, wordt er de komende jaren vooral werk gemaakt van regionalisering van gespecialiseerde jeugdzorg. Volgens Spigt zouden gemeenten de specialistische zorg gezamenlijk gaan inkopen in zogeheten jeugdzorgregio’s. ‘Maar die samenwerking is veel te vrijblijvend gebleven. Regio’s zijn uit elkaar gevallen, gesplitst en gemeenten hebben zich afgezonderd.’
Het leidde tot ‘meer chaos’, zegt Spigt. ‘We werden gek van gemeenten die andere eisen en wensen hadden. De arbitragecommissie pleit nu ook voor meer samenwerking.’ Wethouder De Jonge is voor. ‘Specialistische zorg zou inderdaad regionaal ingekocht moeten worden - daar hebben gemeenten geen kaas van gegeten.’
Spigt: De specialistische zorg moet je regionaal in gaan kopen
Bovendien, zegt Spigt, moet het geld niet alleen beschikbaar gesteld worden voor gemeenten, maar moet er ‘eerlijker’ betaald worden voor specialistische jeugdhulp. ‘De arbeidsvoorwaarden moeten zodanig verbeteren dat we mee kunnen met andere sectoren in de zorg.’ De personeelstekorten worden gevoeld in de verschillende gemeenten. Grimbergen: ‘Het moet aantrekkelijker worden gemaakt om in de jeugdzorg te gaan werken. De druk is nu te hoog, de salarissen te laag.’
Ondanks de voorbehouden, mitsen, maren, haken en ogen zijn de PvdA-wethouders voorzichtig optimistisch over de toekomst van de jeugdzorg bij gemeenten. ‘Niet over het Rijk,’ zegt De Jonge. Ze vindt het ‘verre van netjes’ dat het Rijk het geld voor de komende jaren niet toezegt. ‘Maar wel over de gemeenten en zorgaanbieders. Die zetten gezamenlijk de schouders eronder.’
De Renkumse wethouder Mulder sluit zich daarbij aan: ‘Ik heb enorm veel zin om samen met de andere partijen te werken aan betere jeugdzorg.’
Afbeelding: Niels Wenstedt | ANP