De herverdeling van het veel bediscussieerde gemeentefonds lijkt per 2023 toch echt doorgang te vinden. Volgens Binnenlands Bestuur zouden zowel de minister als de staatssecretaris uitstel onverantwoord vinden. Met deze beslissing worden de armste gemeenten nog armer en zelfs de gemeenten die erop vooruit gaan, lijken uiteindelijk te verliezen.
Ondanks meer geld onzekerheid
Wethouder Arjan Kampman van Enschede is blij met elke extra euro die hij krijgt. Zijn stad is één van de zogenaamde centrumgemeenten, die met de herverdeling meer geld per inwoner krijgt. Toch is Kampman niet onverdeeld enthousiast. ‘Als ik alleen kijk vanuit ons perspectief dan gaan wij er substantieel op vooruit de komende jaren. Dat is heel mooi. In Enschede kunnen we dat geld goed gebruiken. Alleen vraag ik me wel af hoe en of we uiteindelijk de rekening ook weer gepresenteerd krijgen en wat er na 2025 gaat gebeuren.’
De rekenmodellen van het gemeentefonds zijn onvoorspelbaar, ziet expert gemeentefinanciën Arie Teeuw: ‘Ik heb bijvoorbeeld bij een gemeente gezien hoe ze eerst € 40 per inwoner moesten bezuinigen, maar er een tijdje later met een herziening toch € 60 bijkregen. Totaal ongefundeerd en niet te verklaren. Het is ontzettend treurig als je ziet hoe binnenlandse zaken omgaat met het hele proces rondom dit fonds. Het ministerie heeft een hele ingewikkelde adviesstructuur opgebouwd, maar ze hebben niet nagedacht hoe ze uiteindelijk met die adviezen moesten omgaan. Ook de Raad voor Openbaar Bestuur heeft een goed onderbouwd advies gegeven en dat laten ze gewoon links liggen!’
Teeuw: ‘De berekening van het gemeentefonds is broddelwerk’
Volgens Teeuw hebben de grote gemeenten terecht aan de bel getrokken, maar is de oplossing geen verbetering op de lange termijn. ‘Ze verkopen het heel goed. Tot 2025 gaat geen enkele gemeente erop achteruit, maar in 2026 krijgen maar weinig gemeenten een sluitende begroting. Daar komt nog bij dat instellingsgemeenten er honderden euro’s op achteruit gaan en notabene één van de rijkste gemeenten van Nederland (Rozendaal) erop vooruitgaat. Dat kan je toch niet verkopen? Kortom het is broddelwerk: niet transparant en zeker niet robuust.’
Ook in Enschede durven ze niet ver in de toekomst te kijken, zegt wethouder Kampman. ‘Er komt heel veel op ons af, zoals nu het zakgeld en de opvang voor Oekraïners. Dat doen we met liefde, maar ik vraag me wel af hoe dat uiteindelijk verrekend wordt. Er is de laatste jaren zoveel veranderd en gewijzigd: we zitten nog steeds met de nasleep van corona.’ Want zelfs in Enschede dreigt een tekort aan het einde van de nieuwe raadsperiode. Dat ligt vooral aan onduidelijkheid vanuit Den Haag.
Ondanks vernietigend advies toch doorzetten
Dat juist een wethouder van een gemeente, die profiteert van de herverdeling, aangeeft niet zeker te zijn over de toekomst is volgens burgemeester van Westerkwartier Ard van der Tuuk tekenend voor deze tijd. ‘Ik voel die onzekerheid ook en nog erger, omdat wij vanaf volgend jaar al de gevolgen voelen. We gaan er op achteruit en niet zo’n beetje ook.’
Toen de contouren van het nieuwe model zichtbaar werden, heeft de ROB een vernietigend advies gegeven, legt Van der Tuuk uit. ‘Maar daar is niks mee gedaan. We kunnen niet verklaren waarom deze bezuiniging plaatsvindt. De modellen zijn ingewikkeld en niet uitlegbaar. Dat veel mensen de gevolgen hiervan zullen voelen, vind ik onverteerbaar.’
Van der Tuuk: ‘De consequenties zijn heel groot en direct voelbaar’
‘Juist in tijden van crises moeten we één overheid zijn,’ vindt Van der Tuuk. ‘Als gemeenten hebben we veel extra verantwoordelijkheden gekregen.’ Om deze taken in het sociaal domein goed uit te voeren lopen veel gemeenten nu al op hun tandvlees. ‘Wij gaan er met de ingang van het nieuwe gemeentefonds fors op achteruit. De consequenties zijn heel groot en direct voelbaar. Niet alleen voor veel inwoners van Westerkwartier, maar door heel Nederland.’
De oplossing ligt er volgens Van der Tuuk niet in dat we dan maar weer een ander rekenmodel moeten hanteren. ‘Als overheid moeten we duurzaam omgaan met alle uitdagingen die er nu zijn. Ik wil erop kunnen vertrouwen dat we zowel als lokale maar ook als landelijke overheid hetzelfde doel voor ogen hebben: hoe gaan we deze vraagstukken nu écht regelen? Dat gesprek moeten we voeren en die verantwoordelijkheid ligt op dit moment bij het Rijk.’
Brandbrief ongeopend
Maar het Rijk maakt zich daar niet zo druk over. Begin april stuurden de gemeenten een brandbrief via de VNG naar de commissie in de Tweede Kamer met de tekst: ‘Al zouden we het willen, we kunnen niet meer meewerken aan belangrijke maatschappelijke onderwerpen als het aanjagen van de woningbouw, werken aan klimaatneutraliteit, de transitie naar duurzame energie, de Omgevingswet.’
Behalve Khadija Arib die vond dat er vanaf 2023 al geld bij moest, maakten de overige Kamerleden zich vooral zorgen om de periode na 2025. Te laat voor gemeenten als Westerkwartier, zegt Van der Tuuk. Hij begrijpt niet waarom dit onderwerp niet meer leeft bij de leden van de Tweede Kamer. ‘Juist zij moeten met alles wat er al gebeurd is, zoals de toeslagenaffaire en de onrust in Groningen, alert zijn. Ze kunnen niet met goed fatsoen over een paar jaar verontwaardigd debatten voeren over hoe dit heeft kunnen gebeuren. Het is nu bekend en de herverdeling van het gemeentefonds raakt aan essentiële onderwerpen als de jeugdzorg, het armoedebeleid en nog veel meer.’
Of de gemeente naar de rechter gaat kan Van der Tuuk niet zeggen. ‘Ik hoop heel erg dat de Tweede Kamer de gevolgen inziet en hier op ingrijpt. Dit is een typisch voorbeeld van de systeemwereld versus de leefwereld: met modellen van alles berekenen zonder te kijken naar de schrijnende gevolgen, die er zeker zullen komen.’
Wel de verantwoordelijkheden, niet het geld
‘Het is te gek voor woorden,’ zegt Teeuw. ‘De laatste jaren worden heel veel verantwoordelijkheden naar de gemeenten geschoven. Het Rijk kan niet tegelijkertijd zeggen dat ze wél de verantwoording dragen, maar niet de middelen krijgen. Toch gebeurt dat nu. En er is niet één pijnpunt: naast de jeugdzorg heb je wonen, het energiebeleid en ga maar door. De gemeenten kunnen dat niet allemaal dragen.’
Ondanks de opeenstapeling van taken en de daarmee gepaard gaande problemen, vindt burgemeester Van der Tuuk niet dat deze weer weggehaald moeten worden. ‘Nee, de gemeente is de juiste partij voor deze verantwoordelijkheden. Dat is een goede zet geweest. Alleen was de combinatie met bezuinigingen verkeerd.’
Teeuw: De kennis op binnenlandse zaken is weg
Expert gemeentefinanciën Teeuw houdt zich al tientallen jaren bezig met dit onderwerp, maar dit heeft hij niet eerder meegemaakt. ‘Zo onvoorspelbaar en instabiel als het nu gaat, is echt veel groter geworden. Binnenlandse zaken is niet meer het departement dat ze ooit waren. Er zit geen kennis meer, dat is heel zorgelijk en een deel van het probleem.’
Vertrouwen terug
Van der Tuuk wil kunnen vertrouwen op de Rijksoverheid. ‘Juist nu moet het kabinet zorgen dat we in onze kracht gezet worden. Uiteindelijk gaat het om de inwoners van Nederland, die recht hebben op een goed functionerende overheid voor lange tijd. Dat betekent dat we moeten weten waar we aan toe zijn en de middelen moeten hebben om onze taken te kunnen doen. Niet voor een paar jaar, maar voor de lange termijn. Dan komt het vertrouwen terug.’
‘Als je iets dat slecht gemaakt is tijdelijk compenseert door een zakje extra geld, dan blijft het slecht gemaakt,’ zegt Teeuw over de herverdeling van het fonds. ‘Het Rijk kan met allerlei drogredeneringen proberen te verklaren, dat de invoering wel kan. Maar het blijft een puinhoop. Er gaat bijvoorbeeld geen gemeente op achteruit tot en met 2025. Maar de eerstvolgende begroting gaat tot 2026 en dan gaan er heel veel gemeenten op achteruit. Kortom: de herijking van het gemeentefonds is één van de meest treurige processen van de afgelopen jaren op bestuurlijk vlak.’
Bijschrift afbeelding: werkzaamheden blijven liggen door een gebrek aan geld.