De rechtbank schoot onlangs een nieuw gat in het stikstofbeleid van de regering. Een Statenlid, een Kamerlid en een oud-senator zijn het erover eens dat het anders moet, maar verschillen van mening over de precieze aanpak.
Het was voor het kabinet een nieuwe tegenvaller in het stikstofdossier. De zoveelste. Eind april oordeelde de rechtbank in Haarlem dat de snelheidsverlaging op snelwegen niet ingezet kan worden om extra stikstofruimte te creëren. Die stikstofruimte is nodig voor het bouwen van nieuwe woningen: met de snelheidsmaatregel zijn al zo’n 33.000 huizen vergund. Deze vergunningen blijken nu onrechtmatig, de bouw van duizenden woningen staat op losse schroeven. In Egmond aan den Hoef en Heiloo zijn al bouwprojecten stilgelegd.
In 2019 krijgt het kabinet-Rutte III de eerste stikstofbeleidstegenvaller te verwerken, als de Raad van State (RvS) bevestigt dat de Europese regelgeving over natuurbescherming nageleefd dient te worden. Iets dat Nederland op dat moment niet doet. Het Programma Aanpak Stikstof, kortweg PAS, wordt afgeschoten omdat de beloofde stikstofcompensatie in de praktijk vaak uitblijft. De RvS fluit het derde kabinet-Rutte opnieuw terug in januari 2021 bij de verlenging van snelweg A15. Ook dan gaan de rechters niet mee in toezeggingen over compensatie en wordt er een voorlopige streep door de verlenging gezet.
Jeurink: We zijn geen stap opgeschoten
De stikstofuitstoot moet worden teruggebracht ten behoeve van de natuur. Te veel stikstof heeft een negatief effect op de bodem en de biodiversiteit. In 2019 schreef het Planbureau voor de Leefomgeving dat in 113 van de 162 Natura 2000-gebieden (beschermde natuurgebieden) te veel stikstof neerslaat.
Toch talmden de kabinetten-Rutte met een gedegen stikstofaanpak te komen. ‘Ik heb een paar jaar geleden ook al met het Centrum voor Lokaal Bestuur over stikstof gesproken,’ zegt Statenlid in Gelderland Karin Jeurink. ‘Maar we zijn sindsdien landelijk geen stap opgeschoten.’
Wat zijn de implicaties van de uitspraken? En wat moet er gebeuren om de stikstofuitstoot terug te brengen? Statenlid Jeurink, Tweede Kamerlid Joris Thijssen en emeritus hoogleraar Rudy Rabbinge aan het woord.
PAS-melders
‘Wat een bende is het, joh. Gewoon een bende,’ zegt Kamerlid en landbouwwoordvoerder Thijssen over de stikstofcrisis. Volgens Thijssen heeft de regering jarenlang de randen van de wet opgezocht. ‘Nu is de natuur in zo’n erbarmelijke staat dat dat niet meer kan.’
Nederland zit vanwege dit beleid ‘op slot’, stelt Thijssen. ‘De bouw komt opnieuw stil te liggen, boeren weten niet waar ze aan toe zijn. Eigenlijk weet niemand dat in Nederland. Het is totaal onduidelijk.’ Die onduidelijkheid treft ook de zogeheten PAS-melders, zegt Thijssen. Dit zijn bedrijven die onder het inmiddels afgeschoten PAS een melding deden dat zij meer stikstof zouden gaan uitstoten, bijvoorbeeld door een uitbreiding. Een vergunning was voor die bedrijven destijds niet nodig, een melding volstond. Met de RvS-uitspraak van 2019 bleek een dergelijke vergunning wél benodigd.
Thijssen: ‘Gewoon een bende’
Thijssen: ‘Alleen omdat er niet op gehandhaafd wordt, zijn deze bedrijven nog actief. De provincie Overijssel heeft twee maanden geleden aangegeven wel te gaan handhaven. Het zou me niet verbazen als we binnenkort horen dat bedrijven om deze reden hun deuren moeten sluiten.’
Gelderland zit ook met de PAS-melders in de maag, zegt Jeurink. Het gaat in die provincie volgens het Statenlid om zo’n driehonderd bedrijven. ‘Die bedrijven hebben investeringen gedaan en moet je, als het enigszins kan, met rust laten.’ Een handhavingsverzoek van milieuorganisatie Mobilisation for the Environment legde het college van Gedeputeerde Staten vooralsnog naast zich neer. Jeurink: ‘We zijn op zoek naar een goede manier om dit te regelen.’
Doodlopende weg
Gelderland overweegt in de provincie zelf boeren uit te kopen om zo meer stikstofruimte te realiseren voor de PAS-melders. ‘We hebben hier voor € 20 miljoen al vijf kalverhouders uitgekocht, zodat we een eigen voorraad stikstof kunnen inzetten bij projecten van provinciaal belang,’ vertelt Jeurink.
Niet alleen in Gelderland, ook landelijk wordt fors ingezet op het uitkopen van boeren om de stikstofuitstoot te beperken: een groot deel van het ‘stikstoffonds’ ter waarde van € 25 miljard is voor de landbouw bestemd. Met het geld moeten agrarische bedrijven verduurzaamd worden, maar ook boeren worden uitgekocht en mogelijk zelfs onteigend.
Rabbinge: Met het rapport van de commissie Remkes is niets gedaan
Oud-senator en lid van de commissie Remkes Rudy Rabbinge ziet het uitkopen met lede ogen aan. ‘Het uitkoopbeleid is een doodlopende weg belegd met goud,’ citeert Rabbinge oud-Kamerlid William Moorlag. Volgens de emeritus hoogleraar is de premisse die aan de opkoop ten grondslag ligt – dat een groot deel van de uitgestoten stikstof neerslaat in de directe omgeving – onjuist. De beoogde bescherming van kwetsbare nabijgelegen Natura 2000-gebieden wordt hiermee niet bewerkstelligd, zegt Rabbinge. ‘Zeker 80% van de uitstoot komt veel verder terecht, tot wel 100 kilometer.’
En dus is het ‘duur en ineffectief’ om boeren uit te kopen, schreef Rabbinge recentelijk in een brandbrief aan de ministers van Stikstof en Landbouw. Het verbaast hem dat het kabinet nauwelijks heeft geluisterd naar het advies van de commissie Remkes, waar hij zelf aan mee schreef. ‘Daar is twee jaar na dato verschrikkelijk weinig mee gebeurd.’
In dat rapport wordt onder meer gepleit voor een Afrekenbare Stoffenbalans. Boeren monitoren hiermee zelf wat de ‘stofstromen’ zijn van (bijvoorbeeld melk en vlees) en naar (bijvoorbeeld kunstmest en krachtvoer) de boerderij. ‘Boeren die veel stikstof uitstoten betalen binnen dit systeem een hoge heffing. Daarmee krijgen boeren zelf een prikkel te verduurzamen.’
Wortel en stok
Ook Kamerlid Thijssen denkt dat het ‘radicaal anders’ moet, maar hij sluit onteigening niet uit. ‘Alle sectoren moeten bijdragen, ook de landbouw. Je zult een wortel moeten hebben, die € 25 miljard, maar ook een stok. We moeten er namelijk voor zorgen dat die uitstoot gehalveerd is in 2030. Dus als je er met dat fonds niet uitkomt, moet je andere middelen hebben om in te grijpen.’
Volgens Thijssen pleit de PvdA onder andere voor het opkopen van landbouwgrond om deze vervolgens aan boeren terug te pachten. ‘Als je je bedrijf op een duurzame manier runt, dan is de pacht heel laag. Bij minder duurzame bedrijfsvoering is de pacht hoger. Op die manier kan de duurzame landbouw concurrerend blijven.’
Thijssen: ‘Alle sectoren moeten bijdragen, ook de landbouw’
Het Gelderse Statenlid Jeurink sluit zich bij het Kamerlid aan: ‘Linksom of rechtsom moet er iets gebeuren.’ Ook in Gelderland wordt ingezet op natuurinclusieve landbouw én het saneren van verouderde bedrijven. ‘De grond die daarbij vrijkomt kun je gebruiken voor duurzamere landbouw. Het is ten slotte ook fijn een agrarische sector over te houden.’ Overigens is de provincie niet als enige op zoek naar op te kopen boerderijen. ‘Je merkt dat meerdere partijen op diezelfde stoppende boeren zitten te azen’, zegt Jeurink. Ze wijst op de verlenging van de A15, waarvoor Rijkswaterstaat meerdere boerderijen in Gelderland opkocht.
Jeurink roept het Rijk op tot actie over te gaan. ‘Onze natuur is kapot. We stoten te veel stikstof uit en dat moet enorm omlaag. We hebben in Gelderland nu eigen beleid, maar hebben last van de rem die het Rijk in knijpt. Die weet nog steeds niet wat ze echt willen doen.’
Aanstaande zaterdag is de inspiratiedag voor de provincies en de waterschappen. Rudy Rabbinge zal die dag zijn bezwaren tegen het uitkopen van boeren verder toelichten en bovendien oplossingen aandragen die volgens hem wel werken. Er is nog plek: je kan je hier opgeven.
Afbeelding: Peter Hilz | ANP