Bij het benoemen van burgemeesters heeft de gemeenteraad het laatste woord. Maar bij de zoektocht naar geschikte kandidaten zet de raad zich vaak buitenspel. Hoe terecht is dat? En kan het anders?
De gemeenteraad mag actiever op zoek naar geschikte burgemeesterskandidaten, vindt Dick de Cloe. ‘Niet afwachten met welke selectie de commissaris komt.’ Niet iedereen is daar meteen voor. Het begon met een discussie op Twitter. De Cloe, oud-Kamerlid voor de PvdA en zelf voormalig burgemeester, mengde zich in een debatje over het vinden van geschikte burgemeesterskandidaten. VNG-Magazine vroeg hem daarop om een opiniestuk. Kern van zijn betoog: Raadsleden in de vertrouwenscommissie mogen meer initiatief tonen in de zoektocht naar de burgemeester.
De Cloe (1947) kan het weten, hij loopt al langer mee. Hij was tussen 1981 en 2002 Kamerlid voor de PvdA en daarin 10 jaar verantwoordelijk voor het werven van geschikte burgemeesterskandidaten. ‘Dat kon toen nog, maar door een wetswijziging in 2002 heeft de raad veel meer te zeggen gekregen over de benoeming.’ Na zijn Kamerlidmaatschap was hij zes keer waarnemend burgemeester, en zag van nabij hoe raadsleden zochten naar een nieuwe, vaste burgemeester.
Wat hem opvalt? ‘De gemeenteraad heeft sinds 2002 het eerste recht om een kandidaat aan te bevelen, in feite kiest de raad. Wat je ziet is dat ze keurig een profielschets opstelt waarin ze aangeeft wat ze van een burgemeester verwacht. Dat kan heel verschillend zijn: iemand met verstand van financiën, wonen of veiligheid, net wat de raad denkt nodig te hebben voor de gemeente. Die schets geeft de raad vervolgens aan de commissaris die de vacature uit zet en de eerste brievenselectie maakt. Intussen is het voor de vertrouwenscommissie maar afwachten wie er solliciteert.’
De Cloe: Misschien ken je iemand die er zelf nooit aan gedacht heeft te solliciteren
Terwijl volgens De Cloe je genoeg zelf kunt doen: ‘Kamerleden zullen heus nog weleens partijgenoten op de vacature wijzen. Raadsleden kunnen dat zelf natuurlijk ook! Ze hebben een goed, lokaal netwerk. Misschien komt de wethouder uit het naburige dorp wel in aanmerking, misschien iemand die er zelf nooit aan gedacht zou hebben om te solliciteren.’
Als raad wil je immers dat iedere geschikte kandidaat zich meldt, zegt de oud-burgemeester. ‘In het Zeeuwse Kapelle moest bijvoorbeeld de procedure twee keer gedaan worden, omdat er niet meteen iemand tussen zat.’ Om te voorkomen dat raadsleden alleen partijgenoten zullen benaderen, adviseert De Cloe om deze taak aan de leden van de vertrouwenscommissie over te laten: ‘Niet te veel partijpolitiek, geen garanties geven dat ze op gesprek mogen komen en het lijstje tijdig aan de commissaris geven.’
Tachtig jaar een geheim bewaren
Patrick van Tuijn is fractievoorzitter van de PvdA in Eindhoven. Hij maakte deel uit van de vertrouwenscommissie die dit jaar oud-minister Jeroen Dijsselbloem heeft voorgedragen. Hij heeft niet zelf mensen benaderd. ‘Dat zou ik niet zuiver vinden, je wekt onbedoeld verwachtingen. Wel kan een afdelingsbestuur mensen attenderen. Overigens is Eindhoven zo’n interessante post, dat het niet nodig is om mensen actief te polsen. We kregen genoeg goede kandidaten. Bij een kleine gemeente kan dat anders liggen.’
Wel is Van Tuijn het eens dat gemeenten in zijn algemeenheid nog te veel uit dezelfde vijver vissen. ‘Wij hebben daar in de profielschets rekening mee gehouden, door onder meer te letten op de taal. De vacature was in de zij-vorm geschreven. Ook konden bewoners vooraf via een enquête meedenken. En de leden van de commissie hebben cursussen gevolgd in onder meer objectief selecteren. Waar je ook op moet letten: niet in de val trappen dat je opschrijft wat je graag niet wilt omdat bijvoorbeeld de vorige burgemeester er niet goed in was.’
Van Tuijn: Met burgemeestersbenoeming druk je stempel op de stad
Het was een bijzonder proces om eens mee te maken, zegt Van Tuijn: ‘Ik koester de gesprekken die ik met kandidaten heb gehad over de toekomst van onze stad. Daar kan ik natuurlijk niet veel over zeggen. De beraadslagingen blijven 80 jaar geheim! Wel besef je dat je met de benoeming van een nieuwe burgemeester een stempel drukt op de stad.’
Liefst niet weer een witte man van middelbare leeftijd
Niet iedere fractie is in de vertrouwenscommissie vertegenwoordigd. Zo ook in Enschede waar begin dit jaar een nieuwe burgemeester werd gezocht. Yara Hümmels werd in 2018 onverwacht tussentijds fractievoorzitter voor de PvdA en meteen gevraagd voor de commissie. ‘Dat heb ik toen niet gedaan, want het was al hectisch genoeg. Achteraf was dat ook niet erg. Het gaf me de handen vrij om zelf mensen te gaan werven.’
Ze herkent wat De Cloe zegt: ‘We hadden een burgemeester die wilde gaan voor een herbenoeming, maar door ziekte toch vrij plotseling aankondigde te stoppen. En dat allemaal in het jaar voor de verkiezingen. Dat was vrij lastig. De commissaris werkte gelukkig goed mee aan het opstellen van een profiel. Bij hem hebben we ook aangedrongen om tijd te nemen voor een goede werving.’
Maar daar wilde Hümmels het niet allemaal van af laten hangen: ‘De vacature kreeg een mooie vorm, er werd zelfs een filmpje gemaakt. Maar het blijft bij dit soort vacatures vaak vissen in dezelfde vijver. Het zijn dan altijd dezelfde figuren die reageren. Terwijl we de vacature ook nog hadden kunnen neerleggen bij bijvoorbeeld diversiteitsbureaus, om de vijver groter te maken.’
Hümmels: Geef vertrouwenscommissie vooraf lesje in diversiteit en inclusie
Daarom ging ze ook zelf op zoek naar – in haar eigen woorden – een ‘Marcouch van deze wereld’: ‘We hebben in Enschede verschillende uitdagingen, zoals met veiligheid maar ook de verbinding met de inwoners. We zochten het liefst iemand die dicht bij de mensen komt, misschien zelfs iemand die al met justitie of politie de nodige ervaring heeft.’
Hümmels sprak uiteindelijk dertig mensen, die ze uitleg gaf over de vacature, de stad, over de omgang in de raad. Die namen kreeg ze via de Kamerfractie, maar vooral uit haar eigen netwerk: ‘Mensen met statuur in onze regio. Of ze gesolliciteerd hebben? Dat weet ik niet van de meesten.’ Uiteindelijk kreeg Enschede 13 reacties. En werd het een ‘witte, zij het niet zo oude, man’. ‘Ik ben er blij mee hoor, hij past goed bij onze stad.’
Voor anderen heeft ze een advies: ‘Geef de vertrouwenscommissie vooraf een lesje in diversiteit en inclusie. Maak de leden bewust dat ze altijd met een beperkte blik kijken, uit welke groep je ook komt. En laat je verrassen, zonder vooroordelen.’
Huiverig voor ons kent ons
In Purmerend hadden ze dit jaar meer tijd voor de zoektocht, zegt Natalie Saaf-Pasteuning, fractievoorzitter van de PvdA. De toenmalige burgemeester werd 70 jaar, de leeftijd waarop automatisch ontslag plaatsvindt wegens het bereiken van het pensioen. Saaf mocht de vertrouwenscommissie leiden. ‘Een heel karwei naast je eigenlijke fractiewerk. Maar ook wel bijzonder. Hoe vaak maak je nou mee dat je op zoek mag naar een nieuwe burgemeester? En het is ook wel gek: de gesprekken zijn in het geheim vaak buiten je eigen gemeente, je mag niets loslaten, omdat je kandidaten niet wilt beschadigen.’
Een extern bureau begeleidde het proces. ‘In ons geval zochten we een verbindende persoon die hart heeft voor stad én platteland. Belangrijk want we zijn een fusiegemeente tussen stad en dorp.’
Wie solliciteert, schrijft automatisch een brief naar de commissaris. ‘Die krijgt alle brieven, maakt een eerste selectie en spreekt ook met iedereen waarvan hij denkt dat ze geschikt zijn. Die uitkomsten deelt hij met de vertrouwenscommissie. Zij heeft dan ook een gespreksronde met de kandidaten. In ons geval ging het om acht mensen.’
Saaf: Goed om volgende keer breder te gaan werven
Saaf is het eens met De Cloe dat vertrouwenscommissies actiever kunnen zoeken. ‘Het is niet heel ingewikkeld om mogelijke kandidaten te attenderen op een vacature. Persoonlijk heb ik dat niet gedaan, nee. Je bent toch huiverig dat het verhaal ontstaat dat je de nieuwe burgemeester hebt binnengehaald en dat het lijkt op ons kent ons.’
Uiteindelijk kwam de geschikte kandidaat uit het Friese Opsterland waar hij al burgemeester was. ‘Heel blij mee. En hoewel we ook genoeg geschikte kandidaten hadden om uit te kiezen, is het voor een volgende keer beter als we breder gaan werven. Veel mensen wisten niet eens dat de vacature er was. En de burgemeester hoeft niet uit het openbaar bestuur te komen. Kijk naar een partijloze Sjors Fröhlich die uit de mediawereld komt en burgemeester is geworden van Vijheerenlanden. Die kan dat heel goed.’
Afbeelding: Tom van der Put | ANP